ΠΥΛΗ ΚΑΤΑΝΟΥ
ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΠΑΝΟΣ
ΕΚΠΕΜΠΕΙ ΣΗΜΑ ΚΙΝΔΥΝΟΥ
Στο έλεος των βανδάλων βρίσκεται το περίφημο σπήλαιο του γλύπτου Αρχέδημου, καθώς τους δύο τελευταίους αιώνες η κατάσταση συνεχώς επιδεινώνεται.
Ο εκπαιδευτής σπηλαιολόγος και πρωτοπόρος του ομίλου "Αετός Γλυφάδας" Π. Ρωμανός κρούει τον κώδωνα κινδύνου για την σπουδαία σπηλιά της Βάρης, επισημαίνοντας την αρχαιολογική αλλά και την θλιβερή κατάσταση που βρίσκεται σήμερα το σπήλαιο από πλευράς προστασίας. Το σπήλαιο βρίσκεται στα νοτιοανατολικά υψώματα του Υμηττού, δυτικά του δημοσίου δρόμου Βάρης-Κορωπίου σε υψόμετρο 270μ.
Μετά από τις ανασκαφές που πραγματοποίησε η Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή το 1902, τα ευρήματα φανέρωσαν πως το άντρο ήταν αφιερωμένο κυρίως στον Πάνα, στην Γαία (Ρέα-Κυβέλη), στις Νύμφες, και στον Απόλλωνα. Η λατρεία ήταν συνεχής από την αρχαία εποχή μέχρι τα νεώτερα χρόνια, με την χριστιανική λατρεία, χωρίς να απομακρυνθούν τα κατάλοιπα της αρχαίας λατρείας. Βρέθηκαν πήλινα λυχνάρια φωτισμού προχριστιανικά με πλούσιο ανάγλυφο διάκοσμο, καθώς και αναθηματικές λίθινες επιγραφές του 5ου αιώνα π.Χ. Πολλά από αυτά τα αρχαιολογικά ευρήματα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Τα αρχαιολογικά ευρήματα των πρωτοχριστιανικών αιώνων είναι λυχνάρια με χριστιανική διακόσμηση, νομίσματα και χάλκινα σφραγιδόλιθοι με παραστάσεις σταυρών κ.λπ.
Η είσοδος της σπηλιάς είναι κατακόρυφη. Βρίσκεται κυριολεκτικά κάτω από τα πόδια μας γι’ αυτό και είναι δύσκολος ο εντοπισμός της. Χρειάζεται ιδιαίτερα προσοχή στα πρώτα δύο-τρία μέτρα, για να κατεβεί κανείς στον πρώτο θάλαμο. Το σπήλαιο χωρίζεται σε δύο θαλάμους-κοιλότητες και έχει ογκώδες σταλακτίτες. Έχει διαστάσεις 400 περίπου τετραγωνικά μέτρα με ύψος 10 μ. Ο πρώτος θάλαμος είναι μαυρισμένος απ’ τις φωτιές που έκαιγαν οι βοσκοί για να προστατευθούν από το κρύο, όταν ο Υμηττός ήταν δασωμένος. Στην αρχή του πρώτου θαλάμου, σε μια γωνιά, συναντάμε σύγχρονες εικόνες αγίων και ένα σβησμένο καντήλι.
Στο τέλος του πρώτου θαλάμου υπήρχε μικρή πηγή, όπου οι πιστοί έριχναν νομίσματα για να κάνουν ευχές ή να μάθουν το μέλλον τους. Πρόκειται για είδος λεκανημαντείας, που ήταν πολύ διαδεδομένη στην ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Με την οικολογική καταστροφή του δάσους στέρεψε και η πηγή.
Για να κατεβούμε στο δεύτερο θάλαμο, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τα λαξευμένα σκαλοπάτια του κατηφορικού διαδρόμου. Αυτός ο θάλαμος είναι μεγαλύτερος του πρώτου και έχει διαμορφωθεί το 550 π.Χ. από τον θηραίο γλύπτη Αρχέδημο.
Σ’ αυτόν τον χώρο λατρείας (Νυμφαίο) υπάρχουν βωμοί, αναθηματικές κόγχες, επιγραφές αφιερωμένες στον Πάνα, ανάγλυφο του Αρχέδημου και ένα άγαλμα της Ρέας-Κυβέλης.
Όλα έχουν σκαλιστεί στον βράχο και στο σταλακτιτικό υλικό. Το δάπεδο της σπηλιάς είναι σκαμμένο από τους αρχαιοκάπηλους, που πέταξαν τα μπάζα στο βάθος της σπηλιάς, φράζοντας την πρόσβαση πιθανώς για άλλες αίθουσες.
Δυστυχώς σ’ αυτό το παγκοσμίως μοναδικό αρχαιολογικό-φυσικό μνημείο, προστίθεται η καταστροφή των ασυνειδήτων ποδοσφαιρικών θιάσων και των ερωτευμένων ζευγαριών, οι οποίοι χαράζουν διάφορα μηνύματα στα τοιχώματά του. Η πολιτεία τον Μάρτιο 1985 είχε ανακηρύξει το σπήλαιο ως αρχαιολογικό χώρο τοποθετώντας ένα μεταλλικό πλέγμα με κλειδαριά στην είσοδο. Αλλά η κλειδαριά παραβιάστηκε και έκτοτε το Νυμφαίο μένει απροστάτευτο.
Ο διακοσμήσας τον χώρο Αρχέδημος άφησε την παρουσία του στην σπηλιά με τις επιγραφές και μ’ ένα ανάγλυφο του εαυτού του. Δύο επιγραφές αναφέρουν "Αρχέδημος ο Θηραίος και Χολείδης ταις Νύμφαις οικοδόμησε" και "Αρχέδημος ο Θηραίος νυμφόληπτος φραδαίσι νυμφών το άντρον εξηργάσατο". Δηλαδή ο Αρχέδημος ο Θηραίος, ως πολίτης των Αθηνών έγινε δημότης Χολλειδών και ο Αρχέδημος ο Θηραίος ο νυμφόληπτος, διασκεύασε το άντρο σε ιερό νυμφών, ενεργώντας υπό την επήρειά τους, κατά τις βουλές του: Αυτές οι επιγραφές φανερώνουν ότι ο χώρος ήταν αφιερωμένες στις Νύμφες δηλαδή ήταν Νυμφαίο. Οι Νύμφες ήταν καλοκάγαθες κατώτερες θεότητες και προσωποποιήσεις των φυσικών δυνάμεων. Κατοικούσαν στα όρη, στα δάση, στις σπηλιές καις τις πηγές. Σκοπός τους ήταν να επιτηρούν τα μέρη που κατοικούν και να βοηθούν το ανθρώπινο γένος. Έτσι οι Ναϊάδες, ως θεές των ιαματικών πηγών, θεωρούνταν προστάτιδες του γάμου και είχαν θεραπευτικές ιδιότητες. Το Νυμφαίο της Βάρης επειδή είχε αναβλύζουσα πηγή ήταν αφιερωμένο ειδικά στις Ναϊάδες. Η λέξη Ναϊάς ετυμολογείται από το ρήμα ναίω ή νάω, που σημαίνει ρέω, εκχειλίζω. Υπάρχει ένας ωραίος ύμνος στον Απόλλωνα ο οποίος λέει για τις Ναϊάδες: "Αυτές ω Απόλλων που στα σπήλαια της Γης διαμένουν, άνοιξαν εκεί πηγές νοερών υδάτων και καλοπροαίρετες, καλόκαρδες, εμπνευσμένες απ’ την Μούσα, θεόπνευστες ιερές μαντείες δίνουν. Αυτές διέρρηξαν το έδαφος νερά να ρέουν παντοτινά για τους θνητούς, ολοκάθαρα γλυκά νάματα για καθαρμό".
Άλλες νύμφες οι Δρυάδες και οι Αμαδρυάδες φέρονται ως προστάτιδες των δασών και δέντρων. Την εποπτεία των ορέων είχαν οι Ορεστιάδες ή Ορειάδες. Ορισμένες νύμφες χάριζαν προφητικές και μαντικές ικανότητες σ’ όσους διέθεταν αγνή και καθαρή συνείδηση. Οι κατεχόμενοι και οι ενθουσιασθέντες υπό των Νυμφών ελέγοντο Νυμφόληπτοι, όπως ο Αρχέδημος. Οι Νυμφόληπτοι ελάμβαναν από τις Νύμφες το δώρο της προφητείας και της μαντικής. Όσοι όμως δεν είχαν καλές και αγαθές προθέσεις, η παράκρουση μπορούσε να τους βλάψει τις φρένες τους.
Πολλές αρχαίες παραδόσεις ενσωματώθηκαν στην χριστιανική λατρεία. Οι πηγές έγιναν αγιάσματα. Η συνήθεια των αναθημάτων αντικαταστάθηκε από τα τάματα αγίων. Οι αρχαίοι έλληνες θεοί και θεές αντικαταστάθηκαν από το Ιουδαϊκό δόγμα.
Οι Νύμφες στη λαϊκή παράδοση έγιναν τα στοιχειά και οι νεράιδες. Οι νεράιδες σ’ όσους εμφανίζονται, πάντοτε νέες. Εξάλλου η λέξη Νυμφαία παράγεται εκ του «νέος και φαίνομαι» Σημαίνει και ύδωρ από τη λύμφη, επειδή οι Νύμφες γεννήθηκαν από το υγρό στοιχείο του Ωκεανού και τους ποταμούς. Ο Όμηρος αποκαλεί τις Νύμφες κόρες του Διός, ενώ ο Ησίοδος τις θεωρεί παιδιά της Γης.
Σύμφωνα με μια πληροφορία του Ολυμπόδωρου και του Αιλιανού οι γονείς του μεγάλου φιλόσοφου Πλάτωνος, τον πήγαν στην σπηλιά της Βάρης "βουλόμενοι υπέρ αυτού τοις εκεί θεοίς, Πανί και Απόλλωνι και Νύμφαις θύσαι", για να αποκτήσει την εύνοια των νυμφών. Ονομαστά Νυμφαία υπήρξαν παντού στον Ελλαδικό χώρο ενδεικτικά αναφέρουμε το Ομηρικό Άντρο των νυμφών Ιθάκης, η Κασταλία των Δελφών, η πηγή Καλλιρρόης των Αθηνών, η κρήνη του Θεογενούς Μεγάρων, οι πηγές Πριήνης και Γλαύκης της Κορίνθου, το Σφραγίδων Άντρο του Κιθαιρώνος, το ιερό άλσος Χαρίτων του Ορχομενού, Το Νυμφαίο της Μιέζας στην Ημαθία, το Κωρύκιον Άντρο του Παρνασσού κ.α. Οι αρχαίοι Έλληνες επίστευαν στην ιερότητα της Φύσεως και στην θεότητα του Κόσμου, δεικνύοντας μια φυσιολατρεία και σεβασμό προς την Παμμήτειρα Γαία και τις γενεσιουργές δυνάμεις της. Τα άλση, οι πηγές, και οι σπηλιές εθεωρούντο ιερά και αποτελούσαν τα πρώτα τεμένη. Πολλοί αρχαιολόγοι, ανθρωπολόγοι και ερευνητές δέχονται ότι οι πρώτες πράξεις λατρείας ξεκίνησαν από τις σπηλιές, άλλωστε οι περισσότεροι θεοί, ημίθεοι, ήρωες και προφήτες διαφόρων θρησκειών γεννήθηκαν στις σπηλιές. Το μεγαλείο του Ελληνικού πνεύματος, εκτός των άλλων αποκαλύπτεται στα δάση και γενικά στην φύση.
Ορισμένα άλση εθεωρούντο ιερά και πλησίον των πηγών ιδρύονταν τεμένη. Αυτή η φιλοσοφική αντίληψη και θεώρηση του Κόσμου έρχεται σε αντίθεση με τις βιβλικές θρησκείες, οι οποίες κηρύσσουν την κυριαρχία και την εκμετάλλευση του ανθρώπου πάνω στο φυσικό κόσμο. Αυτή η κοσμοθέαση κινδυνεύει να μας οδηγήσει προς την παγκόσμια ολική οικολογική καταστροφή.
Ο Αρχέδημος στο σπηλαίο των Νυμφών φιλοτέχνησε το άγαλμα της Μητέρας Γης, αλλά κάποιοι στους πρωτοχριστιανικούς αιώνες, φανατικοί βάνδαλοι είχαν αποκεφαλίσει τη θεά γιαυτό σήμερα λείπει το κεφάλι της. Το φυσικού μεγέθους άγαλμα είναι το σημαντικότερο του Νυμφαίου και παριστάνει τη Ρέα, την μητέρα των θεών, η οποία είχε διαδεχθεί την Γαία-Γη. Κατ’ άλλους απεικονίζεται η νύμφη που αγάπησε ο Αρχέδημος. Η θεά παρίσταται ενθρονισμένη όπως η Κυβέλη και τα πόδια της ενωμένα, όπως τα αρχαϊκά αγάλματα. Σύμφωνα με την μυθολογική παράδοση, όταν ο Ζεύς έδιωξε τον πατέρα του Κρόνο, άφησε ελεύθερη την μητέρα του Ρέα να πάει όπου ήθελε. Εκείνη μαζί με τους Κρητικούς ιερείς, δηλ. τους Κουρήτες (Κορυβάντες) μετέβη στα όρη Κύβελα της Φρυγίας. Έκτοτε η Ρέα μετονομάσθη Κυβέλη και η λατρεία της επεκτάθηκε στην Μικρά Ασία.
Η Ρέα-Κυβέλη συνήθως παρίσταται καθισμένη στο θρόνο, φορώντας στην κεφαλή μήτραν πυργοειδή και στα πόδια της ευρίσκεται λέων. Το αποκεφαλισμένο άγαλμα της Θεάς δεσπόζει σιωπηλά μ’ ένα μυσταγωγικό τρόπο το Νυμφαίο, σαν να θέλει να μας μυήσει της κοσμογονίας. Στην αρχαιότητα τα σπήλαια συμβόλιζαν την πρωταρχική ύλη του Κόσμου.
Σύμφωνα με τις γνώμες των Ορφικών και των Νεοπλατωνικών τα σπήλαια συμβολίζουν την πρωταρχική Ύλη, την μητέρα του κόσμου. Ως γενεσιουργές ουσίες του Κόσμου αναφέρονταν η Ύλη, ως Θηλυκή Αρχή. Τα σπήλαια συμβόλιζαν την ύλη, από την οποία συνεστήθη ο Κόσμος. Τα σπήλαια είναι αυτοφυή και συμφυή με την γη, από πέτρωμα που έχει μεν μορφή, αλλά είναι και άνευ καθορισμένης μορφής, συμβολίζοντας το άμορφο χαώδες σκότος του κόσμου, της πρωταρχικής ύλης του Σύμπαντος. Πράγματι αυτή η πρωταρχική ουσία ρέει σε ολόκληρο τον χώρο του σύμπαντος και ο Δημιουργός Θεός έβαλε μια τάξη στο Χάος και διακεκόσμησε την ύλη δημιουργώντας τον Κόσμο. Η σπηλιά ως μήτρα των γενεσιουργών μορφών συμβολίζεται με την Ρέα εκ του “ρέω” κι αυτήν ακριβώς την ιδέα θέλησε ο Αρχέδημος να το απεικονίσει στο γλυπτό του. Από την Αρσενική και Θηλυκή Αρχή γεννήθηκε το Παν, οπότε το όνομα του Πανός έχει χαραχθεί σε διάφορα σημεία του λατρευτικού θαλάμου.
Ο γλύπτης Αρχέδημος αποθανάτισε τον εαυτόν του, λαξεύοντας στους σταλακτίτες, ένα ανάγλυφο φυσικού μεγέθους τον εαυτόν του, όπου παριστάνεται κρατώντας στα χέρια του σφυρί και γνώμονα δίπλα σε μία νήα, προφανώς αυτή που τον μετέφερε στην Αττική. Το ανάγλυφο του Αρχέδημου είναι κάπως περίεργο. Ενώ ο κορμός και τα πόδια του είναι στραμμένα προς το εσωτερικό της σπηλιάς, το κεφάλι του κοιτάζει προς την έξοδο, σαν να διστάζει να ακολουθήσει κάποια οδό προς τα κάτω. Ο φίλος ερευνητής Ιωάννης Γιαννόπουλος, ισχυρίζεται ότι υπήρχε τούνελ καταβάσιο που είχε διακλαδώσεις και επικοινωνούσε με άλλα σημεία του Υμηττού. Σήμερα σο βάθος της σπηλιάς είναι φραγμένο από τα μπάζα που πέταξε η Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή και από άλλες λαθραίες ανασκαφές. Πάντως στην αρχαιότητα υπήρχε καταρράκτης στο σπήλαιο του Αρχέδημου που έβγαινε σ’ ένα άλλο σημείο πλησίον της περιοχής.
Βρέθηκαν και αναθηματικές επιγραφές αφιερωμένες στον Απόλλωνα και στον Ερμή, καθώς οι θεοί αυτοί συνόδευαν τις Νύμφες στο χορό και στο τραγούδι.
Όποιος επιθυμεί να επισκεφθεί το σπήλαιο των Νυμφών πρέπει να το προσεγγίσει με ευλάβεια. Ίσως είναι καλύτερα που ο χώρος δεν έχει προβληθεί τουριστικά, διότι η τοποθέτηση τεχνητού φωτισμού και η πολυκοσμία θα ευνοούσε την ανάπτυξη των μυκήτων, πράσινη αρρώστια, που θα κάλυπτε τα ευρήματα. Αυτό που θα μπορούσε τουλάχιστον να κάνει η πολιτεία είναι η τοποθέτηση φυλάκων σ’ αυτούς τους ευαίσθητους χώρους. Τώρα μάλιστα που υπάρχει η σχετική ευχέρεια με τα κοινοτικά κονδύλια, οι αρχαιολογικοί χώροι θα μπορούσαν να προστατεύονται αποτελεσματικότερα.
Επιτέλους και οι πολίτες δεν πρέπει να μένουν αδρανείς. Οι σύλλογοι, τα σωματεία και άλλοι ιδιωτικοί φορείς πρέπει να προβάλλουν τα ιστορικά και φυσικά μνημεία των περιοχών τους. Οι νέοι διψάνε για δραστηριότητα που θα βιώσουν συναισθήματα πολύ διαφορετικά από την ρουτίνα της καθημερινότητας. Εξερευνώντας τα βουνά και τα σπήλαια με κάποιον ειδικό εκπαιδευτή θα νιώσουν την ιερότητα της φύσης και θα αποκτήσουν οικολογική συνείδηση. Είναι λυπηρό να συναντάμε διάφορα σκουπίδια στα έγκατα της γης. Ορισμένες κοινότητες έχουν ευαισθητοποιηθεί και κάνουν εκστρατείες καθαρισμού.
Στην αρχαιότητα υπήρχε ειδικό σώμα αστυνομίας, οι ονομαζόμενοι "Υλωροί", για την επιτήρηση των δασών, να μην καίγονται και να μην γίνονται παράνομες υλοτομίες. Είναι αντίστοιχοι οι σημερινοί δασονόμοι. Την προστασία των αγρών είχε άλλο αστυνομικό τμήμα οι λεγόμενοι "Αγρονόμοι" αντίστοιχοι των σημερινών. Επειδή οι Νύμφες επιτηρούσαν τους αγρούς και τα δάση είχαν λάβει τα επίθετα "Αγρονόμοι"και "Υλονόμοι". Κάποτε οι Νύμφες ήταν οι προστάτιδες, σήμερα ζητάνε από μας να προστατεύσουμε τα δάση, τις σπηλιές τα ποτάμια και όπου αλλού κατοικούν.
Οφείλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον αρχαιολόγο Κωνσταντίνο Μεϊμαρίδη, δίχως τη βοήθειά του θα ήταν αδύνατος ο εντοπισμός του Νυμφάιου.
Το παρών έργο φιλοξενήθηκε στο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ τευχος 14ο 1999.
Χρησιμοποίησα Kodakchrome και ψηφιοποιήθηκαν
Βιβλιογραφία-Πηγές:
Παυσανία, "Ατττικά", Εκδοτική Αθηνών.
Τύπος της Κυριακής 25 Απριλίου 1999. (εφημερίς)
Ωγυγία ή Αρχαιολογία, Α. Σταγειρίτη, Εκδ. Ελέυθερη Σκέψις
Ελληνική Μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών.
Αιλιανού "Ποικίλη Ιστορία"
Πορφυρίου "Περί του εν Οδυσσεία των Νυμφών Άντρου" Εκδόσεις Ιδεοθέατρον.
Ο Όμιλος Α.Ε.Τ.Ο.Σ. Γλυφάδας ιδρύθηκε το 1987 από μία ομάδα ανήσυχων Νέων, ευαίσθητων στα Οικολογικά -Πολιτιστικά-Κοινωνικά θέματα, με μεράκι και αγάπη για τα Βουνά, την άγρια Φύση, τα μοναδικά Ελληνικά σπήλαια, την ανάπτυξη του πνευματικού παιχνιδιού Σκάκι, τη διάδοση του αθλήματος Καγιάκ, καθώς και της ορεινής Πεζοπορίας και του Ορεινού Τουρισμού και Αθλητισμού και επίσης την κινητοποίηση των Νέων για την Προστασία των Φυσικών και Πολιτιστικών θησαυρών της χώρας μας, που τα τελευταία χρόνια συνεχώς υποβαθμίζονται και χάνονται. Για περισσότερες πληροφορίες για τον όμιλο που κινητοποίησαν για τη σωτηρία της σπηλιάς του Πανός.