ΠΥΛΗ ΚΑΤΑΝΟΥ
TΑΞΙΔΙ ΣΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΟΥ ΑΔΗ
Ο περίβολος του Νεκρομαντείου είναι χτισμένο με πολυγωνικούς ογκόλιθους
Το ανάκτορο του Άδη και της Περσεφόνης. Δεκαπέντε, με πολύ φροντίδα, λαξευμένα τόξα στηρίζουν την οροφή της υπόγειας κρύπτης.
Σύμφωνα με τις πανάρχαιες παραδόσεις οι σπηλιές τα χάσματα και τα ποτάμια που εξαφανίζονται στα έγκατα της γης για να εμφανιστούν μυστηριωδώς κάπου αλλού, μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως περάσματα-καταβάσεις που οδηγούσαν στον Κάτω Κόσμο. Τέτοια περάσματα εκκαλούντο «Πύλες του Άδη» αφού οι ψυχές μετά το θάνατο όδευαν προς το βασίλειο του Άδη. Ο Άδης, ως προσωποποίηση και θεοποίηση του θανάτου, έμεινε βαθιά ριζωμένος στη νεοελληνική αντίληψη. Το αρχαιότερο και σημαντικότερο πέρασμα προς τον Άδη θεωρείται ο ποταμός Αχέρων ο οποίος πηγάζει από το Σούλι, διασχίζει με βουητό τα βαθειά φαράγγια του Θεσπρωτικού, ρέει στην πεδιάδα της Αχερουσίας ανάμεσα από υψηλές λεύκες και ιτιές και εκβάλει στον όρμο της Αμμουδιάς.
Το όνομα Αχέρων ετυμολογείται από το αχέα (Αχος: θλίψης, στεναγμός) και το ρήμα ρέω, δηλ. αυτός που στα νερά του φέρνει πίκρες και δάκρυα. Ας μη λησμονούμε ότι ο Χάρων (Χάρος σήμερα) σχετίζεται με τον Αχέροντα αφού με τη βάρκα του μετέφερε στον Άδη τις ψυχές των νεκρών εισπράττοντας από τον καθένα ένα οβολό. Οι συγγενείς βέβαια, φρόντιζαν να βάλουν πάντα τον οβολό στο στόμα του νεκρού. Πριν μερικές δεκαετίες σε πολλά μέρη της Ελλάδας συνήθιζαν να τοποθετούν στο στόμα του νεκρού ένα μεταλλικό νόμισμα. Ακόμη και σήμερα οι πεθαμένοι στη δημώδη ελληνική ποίηση και στα μοιρολόγια περνούν ποτάμια για να φθάσουν στον Κάτω Κόσμο. Στοιχεία που αποδεικνύουν τη συνέχεια των νεκρικών εθίμων και γενικότερα δοξασιών από την Ομηρική εποχή μέχρι σήμερα.
Ο Άδης ή Αϊδωνεύς κατά τους κλασσικούς χρόνους ονομάστηκε Πλούτων. Στην αρχαιότητα ο Αχέρων σχημάτιζε στις εκβολές του μία τεράστια λίμνη-έλος την Αχερουσία. Η σήψη της υδρόβιας χλωρίδας ανέδιδε αφόρητη και θανατηφόρα οσμή προσδίδοντας στο τοπίο μία ζοφερή όψη. Ο Αχέρων δεχόταν τα νερά του Πολυφλεγέθωντος (χείμαρρος της φωτιάς) πλησίον του σύγχρονου χωριού Γλυκή. Τα ύδατά του έβραζαν και σ΄αυτά εβασανίζοντο οι ψυχές των αμαρτωλών. Σήμερα ο Πυριφλεγέθων ονομάζεται Βουβός και φωσφορίζει ανεξήγητα κατά τη διαδρομή του. Άλλο ένα μικρό ποτάμι που τροφοδοτούσε τον Αχέροντα είναι ο Κωκυτός (ποτάμι στεναγμών) σημερινός Μαύρος, του οποίου τα νερά σχηματίζονται από τα λιγοστά της Ιερής Στυγός και από τα δάκρυα των ψυχών που έχουν μετανιώσει από τα αμαρτήματα τους. Τα πλεονάζοντα νερά της Αχερουσίας ξεχύνονταν στον όρμο της Αμμουδιάς. Η κοίτη του Αχέροντα έχει αλλάξει και η Αχερουσία λίμνη δεν υπάρχει πιά, αποξηράνθηκε και έχει μετατραπεί σε έφορη πεδιάδα. Σήμερα ο Χάρων δεν μεταφέρει πλέον τις ψυχές στο βασίλειο του Άδη, αλλά όσοι επισκέπτες επιθυμούν να πάνε στο Ανάκτορο του Άδη υπάρχουν κοντά στις εκβολές του Αχέροντα μηχανοκίνητα πλεούμενα για την μεταφορά τους κοντά στην αρχαία Έφυρα. Εκει θα συναντήσουμε έναν κωνικό λόφο και μέσα σένα ειδικά διαμορφωμένο σπήλαιο υπάρχει το Άδυτο του Άδη, ιερό που είχε μετατραπεί και σε Νεκρομαντείο. Υπάρχει επίσης ασφαλτόδρομος που οδηγεί μέχρι την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου.
Νεκυομαντείον του Αχέροντα Άποψη του κυκλωπείου πολυγωνικού περίβολου. Η αρμολόγηση των ογκολίθων εντυπωσιάζει
Επάνω από το νεκρομαντείο χτίστηκε βυζαντινή εκκλησία
Το Νεκρομαντείο της Εφύρας λειτουργούσε από την Ομηρική εποχή αλλά την τελική του μορφή πήρε στην Ελληνιστική περίοδο και λειτουργούσε μέχρι την πυρπόλησή του από τον Ρωμαίο Παύλο Αιμίλιο το 167 π.Χ. Το Νεκρομαντείο έμεινε θαμμένο κάτω από το Βυζαντινό ναό του Αγίου Ιωάννου και το σύγχρονο νεκροταφείο του 18ου αι. περίπου για δύο χιλιάδες πεντακόσια χρόνια μέχρι την ανασκαφή του από τον Σωτ. Δάκαρη το 1960. Για να αποκαλυφθεί το Μαντείο έπρεπε ο χριστιανικός ναός να στηριχθεί στον αέρα σε πλάκα μπετόν. Ακριβώς κάτω από το ναό βρίσκεται το Άδυτο του Άδη. Στην προϊστορική περίοδο η κορυφή του λόφου ισοπεδώθηκε και πιθανώς να λειτουργούσε κάποιο ιερό αφιερωμένο στη Μεγάλη θεά της βλάστησης και της εφορίας όπως τιμούσαν και στο γειτονικό μαντείο της Δωδώνης.
Το Νεκρομαντείο ονομάζεται και Νεκυομαντείο «Νέκυς» η ψυχή είδωλο του νεκρού κι από το νέκυς προήλθε η λέξη «νεκρός». Στην Ηρωϊκή εποχή πολλοί ήρωες προσπάθησαν να κατεβούν στον Κάτω Κόσμο για να πάρουν χρησμό από κάποιο θανόντα, αλλά ελάχιστοι γύρισαν πίσω. Αυτοί που κατάφεραν να επιστρέψουν είναι ο Ορφέας, Ηρακλής, Θησέας, Οδυσσέας και ο Αινείας. Εκτός από τον Αχέροντα παρόμοια περάσματα στον Κάτω Κόσμο υπήρχαν στο Ταίναρο Λακωνίας, στην Ερμιόνη Αργολίδος, στην Κορώνεια Βοιωτίας,στην Ηράκλεια Προποντίδας και στην Κύμη Ιταλίας.
Συναρπαστικές νεκρικές ιεροτελεστίες και κάθοδοι ηρώων στον Κάτω Κόσμο υπάρχουν στις διηγήσεις του Ομήρου, Ηροδότου και Λουκιανού. Η πίστη των αρχαίων Ελλήνων στη αθανασία της ψυχής και στη μεταθάνατο ζωή ήταν έντονη. Οι ψυχές απελευθερωμένες από το γήινο περίβλημα τους έχαναν τη μνήμη τους, μπορούσαν όμως προσωρινά να την αποκτήσουν με το πανάρχαιο έθιμο του εναγισμού, δηλ. της σφαγής ζώων και της σπονδής του αίματος στον Άδη και στους ήρωες βλάστησης και της εφορίας όπως τιμούσαν και στο γειτονικό μαντείο της Δωδώνης.
Το Νεκρομαντείο ονομάζεται και Νεκυομαντείο «Νέκυς» η ψυχή είδωλο του νεκρού κι από το νέκυς προήλθε η λέξη «νεκρός». Στην Ηρωϊκή εποχή πολλοί ήρωες προσπάθησαν να κατεβούν στον Κάτω Κόσμο για να πάρουν χρησμό από κάποιο θανόντα, αλλά ελάχιστοι γύρισαν πίσω. Αυτοί που κατάφεραν να επιστρέψουν είναι ο Ορφέας, Ηρακλής, Θησέας, Οδυσσέας και ο Αινείας.
Εκτός από τον Αχέροντα παρόμοια περάσματα στον Κάτω Κόσμο υπήρχαν στο Ταίναρο Λακωνίας, στην Ερμιόνη Αργολίδος, στην Κορώνεια Βοιωτίας,στην Ηράκλεια Προποντίδας και στην Κύμη Ιταλίας.
Συναρπαστικές νεκρικές ιεροτελεστίες και κάθοδοι ηρώων στον Κάτω Κόσμο υπάρχουν στις διηγήσεις του Ομήρου, Ηροδότου και Λουκιανού. Η πίστη των αρχαίων Ελλήνων στη αθανασία της ψυχής και στη μεταθάνατο ζωή ήταν έντονη. Οι ψυχές απελευθερωμένες από το γήινο περίβλημα τους έχαναν τη μνήμη τους, μπορούσαν όμως προσωρινά να την αποκτήσουν με το πανάρχαιο έθιμο του εναγισμού, δηλ. της σφαγής ζώων και της σπονδής του αίματος στον Άδη και στους ήρωες. Ο εναγισμός διέφερε από τη θυσία. Η θυσία ζώων ήταν μια πράξη ευχαριστίας στους ανθρώπους. Με τον καπνό η προσφορά ανέβαινε στον ουρανό αντίθετα με τον εναγισμό το αίμα του ζώου χωρίς καύση έρρεε δια μέσου σχάρας στους υποχθόνιους. Η ιεροτελεστία (Νεκύια) ελάμβανε χώρα μετά τη δύση του ηλίου, ενώ οι θυσίες ετελούντο κατά τη διάρκεια της ημέρας επί των βωμών. Στο Νεκρομαντείο της Εφύρας στη θέση της αρχαίας σχάρας του εναγισμού σήμερα, έχει τοποθετηθεί σιδερένια σκάλα για την κάθοδο των επισκεπτών στο Άδυτο του Άδη, στο ανάκτορο όπου εβασίλευε με την Περσεφόνη.
Ο Λαβύρινθος και στο βάθος η πεδιάδα της αποξηραμένης λίμνης Αχερουσίας.
Ένας πολυγωνικός κυκλώπειος περίβολος διαστάσεων 62,40 Χ 46,30 μ. με είσοδο στη βόρεια πλευρά περιβάλλει το τετράγωνο ελληνιστικό ιερό με πλευρές μήκους 22 μ. Οι εσωτερικοί τοίχοι του ιερού έχουν υπερβολικό πάχος και σώζονται σε ύψος 3,30 μ. Δεκαπέντε με πολύ φροντίδα λαξευμένα τόξα στηρίζουν την οροφή του Αδύτου που ταυτόχρονα είναι και το δάπεδο της υπέργειας αίθουσας. Εκτός από το Άδυτο υπήρχαν οι σκοτεινοί διάδρομοι του λαβύρινθου, δωμάτια καθαρμών και εγκοίμησης. Η επαφή με τους νεκρούς εγκυμονούσε κινδύνους. Οι χρηστηριαζόμενοι έπρεπε να προετοιμαστούν σωματικά και ψυχικά με νηστεία, καθαρμούς και προσευχές. Για να εξευμενίσουν τις ψυχές των νεκρών προσέφεραν χοές από μέλι, γάλα, νερό, κρασί και κυρίως αίμα εναγισμών. Το αίμα του θυσιαζόμενου ζώου έρρεε από τη σχάρα στο υπόγειο όρυγμα του Αδύτου. Οι ψυχές πίνοντας αίμα αποκτούσαν τη μνήμη τους εξευμενίζονταν και έτσι μπορούσαν να αποκαλύψουν το μέλλον ή να δώσουν συμβουλές.
Υπήρχαν ειδικά δωμάτια εγκοίμησης για τους χρηστηριαζόμενους προκειμένου να εμφανιστούν στα όνειρα οι ψυχές των νεκρών. Το αρχαίο Νεκρομαντείο θα μπορούσε κάπως να συγκριθεί με τα σύγχρονα πνευματικά κέντρα και η εγκοίμηση με τον υπνωτισμό. Στον υπνωτισμό, ο ψυχίατρος αναλύει την πάσχουσα ψυχή του ασθενούς, ενώ στην εγκοίμηση ο χρηστηριαζόμενος δεχόταν θεία μηνύματα σχετικά με το μέλλον ή θεραπευτικές συμβουλές. Κατά το μακραίωνα βίο του Νεκρομαντείου υπήρξαν περιστατικά διαφθοράς.
Σε μία αίθουσα βρέθηκαν χάλκινοι τροχοί και εξαρτήματα γερανού, πιθανώς πρόκειται για μηχανισμό που εμφάνιζε τη σκηνοθετημένη κάθοδο των ειδώλων για εντυπωσιασμό των χρηστηριαζομένων. Παρόμοιο μηχανισμό χρησιμοποιούσαν και στο θέατρο, ο «από μηχανής θεός ανεφανής».
Τα κινητά ευρήματα του μαντείου σχετίζονται με θεότητες και τέρατα του Κάτω Κόσμου, όπως ειδώλια Περσεφόνης, τελετουργικά αγγεία, νομίσματα του υποχθόνιου Ποσειδώνα και του Κέρβερου. Η όλη επιμελημένη κατασκευή του επιβλητικού ιερού προκαλεί απορία στο σύγχρονο ερευνητή. Πως είναι δυνατόν στην κλασσική και ελληνιστική περίοδο του ορθολογισμού και της επιστήμης να λειτουργούσαν τα μαντεία; Ίσως το μυστικό του Νεκρομαντείου να οφείλεται στη θεοσέβεια και στην τήρηση των πανάρχαιων παραδόσεων.
Φωτο-γράφει: Αντώνης Κάτανος
Αναδημοσίευση από το Νεκρομαντείο του Αχέροντα. Ελληνικό Πανόραμα Τεύχος 26, 2001
Οι φωτ. ελήφθησαν με αναλογική κάμερα,Canon A-1. Οι διαφάνεις ψηφιοποιήθηκαν
Πηγές: "Το Νεκρομαντείο του Αχέροντα", Σωτήρης Δάκαρης, Υπ. Πολιτισμού
Στο Άδυτο των Ελληνικών Μαντείων, Δ. Δημόπουλος. Ελεύθερη Σκέψις
Η υπέργεια κεντρική αίθουσα των ειδώλων πάνω από την κρύπτη. Πιθάρι γεμάτο από απανθρακωμένους καρπούς
Ποταμός Αχέρων στις εκβολές του.
Προτομή Περσεφὀνης. Η θεά του Άδη φέρει υψηλό "πόλο", στολισμένο με ανάγλυφη παγκαρπία και καλύπτρα (3ος αι. π.Χ.). Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων.
Κεφαλές πήλινων ειδωλίων της θεάσς του Κάτω Κόσμου (7ος - 5ος αι.π.Χ.). Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων.
Πινάκια ρυθμού "δυτικής κλιτύος"(τέλος 3ου αι.-167 π.Χ.), με χαρακτή και γραπτή διακόσμηση, τα στάχια και τα φύλλα κισσού είναι χθόνια σύμβολα ευφορίας. Αρχαιολογικό Μουσείου Ιωαννίνων.