Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑ

Στάχυα σιταριού και ρόδακας, τα μυστικά σύμβολα των Ελευσινίων Μυστηρίων

Tο 1977 τρεις επιστήμονες συνεργάστηκαν για να λύσουν το μυστήριο της Ελευσίνας. Ο Gordon Wasson εθνοβοτανολόγος με τις ενορατικές απόψεις του για το χαρακτήρα της τελετής των Ελευσίνιων Μυστηρίων, ο δρ. Albert Hofmann παγκοσμίου φήμης χημικός κι ο Carl Ruck, καθηγητής κλασικών Σπουδών με ειδίκευση στην εθνοβοτανολογία. Οι τρεις συγγραφείς παρουσιάζουν τα ευρήματά τους και τα στοιχεία τους, χρησιμοποιώντας τις γνώσεις τους και από τα τρία επιστημονικά πεδία, με τρόπο πειστικό και συναρπαστικό στο βιβλίο τους «Ο Δρόμος για την Ελευσίνα. Αποκαλύπτοντας το μυστικό των μυστηρίων». Πρώτη έκδοση, Συνεργατικές Εκδόσεις Κοινότητα 1978.

Πίσω από το φιλοσοφικό, καλλιτεχνικό και κατά περιόδους πολιτικό έπος της αρχαίας Ελλάδος κρυβόταν η ψυχοκαθαρτήρια ψυχοδηλωτική τεχνική. Η προσπάθεια του ανθρώπου είναι να γνωρίσει τον εαυτό του. Οι δημιουργικές και καταστροφικές δυνάμεις μέσα μας, με αρχετυπική ιδιότητα, εκφράζονται σαν παγκόσμια σύμβολα χρωμάτων, σχημάτων και μορφών, από ουράνιες υπάρξεις μέχρι υποχθόνια τέρατα. Ο κόσμος του μη—Συνειδητού, υπάρχει και συχνά μας καθορίζει. Εκφράζεται σε όλες τις αλλαγμένες καταστάσεις Συνείδησης, από το Όνειρο και την Ψύχωση μέχρι την Ύπνωση, την Αισθητηριακή Απομόνωση και την Ψυχόλυση.

Από μια Ψυχολογική θεώρηση της Ελληνικής Μυθολογίας και γενικότερα των Μυστηριακών και θρησκευτικών συμβόλων, μπορούμε να κατανοήσουμε την κρυμμένη διδασκαλία των Αρχαίων για τους νόμους του «γνώθι σ’ αυτόν». Είναι γνωστόν, για παράδειγμα, στους μελετητές του συμβολισμού ότι η Γη συμβολίζει τα κρυμμένα, απωθημένα σκοτεινά ένστικτα και τραύματα. Το Ύδωρ τα ευμετάβλητα συγκινησιακά στοιχεία και ο Αέρας τις σκέψεις˙ είναι ακόμα γνωστό ότι η ετυμολογική-σημασιολογική ανάλυση της αρχαιοελληνικής γλώσσης, που τις βάσεις της βάζει ο Πλάτων στον «Κρατύλο» ερμηνεύει τους συμβολισμούς της Μυθολογίας καλύτερη από κάθε άλλη ανάλυση˙ π.χ. Δ(Γ)η-μήτρα σημαίνει τη μητέρα της Γης, Δίας σημαίνει την αιτία-λόγο (διά) και Άδης σημαίνει ηχητικά (Α-δ-ι-ς) την αλλοίωση του Δ-ι-α-ς (Λόγου, Λογικής, Αιτίας), ή αλλιώς τα μη έλλογα, τα μη Συνειδητά στοιχεία.

Η αρπαγή έτσι της Περσεφόνης κάτω από τη «Γη», στο βασίλειο του «Άδη», είναι η κάθοδος της θηλυκής –αισθαντικής Συνείδησης του ανθρώπου, στο χώρο των κρυμμένων, απωθημένων, σκοτεινών μη έλλογων στοιχείων· αυτή η κάθοδος γίνεται μόλις κόψει το λουλούδι «Νάρκισσο» που υποδηλώνει τη σχέση της Νάρκωσης—Ύπνου με το βασίλειο του μη—Συνειδητού. Γιαυτή την ερμηνεία, συνηγορεί και η συμβολική παρουσίαση που σύμφωνα μ’ αυτήν, η Περσεφόνη πέρναγε το ένα τρίτο της ζωής της (8 ώρες το 24ωρο) στο χώρο του μη-Συνειδητού. Απ’ αυτήν την περιοχή, την κάτω από τη Γη – «το βασίλειο των νεκρών» - ανέρχεται «ορατή» η θεά στους μυημένους, με τη βοήθεια του «Κυκεώνα» του Ψυχοδηλωτικού ποτού και «Αναστήνεται» όμως, όχι ίδια όπως όταν «αρπάχτηκε», αλλά ισχυροποιημένη, έχοντας γεννήσει παιδί τον «Βριμό», που σημαίνει ισχυρός. Στην εμφάνισή της, φωτίζεται ο Ναός – κι αυτό μας θυμίζει το «Γεννηθήτω Φως» της Ανάστασης του Χριστού – που σημαίνει τη φωτισμένη Συνείδηση εκείνων «που τους αποκαλύφθηκαν τα ιερά πράγματα» για τις σχέσης «ζωής» και «Θανάτου» ή «πάνω και κάτω κόσμου».

Πραγματικά, η εξάσκηση των μυημένων στη γνώση του μη-Συνειδητού εαυτού, στη γνώση των νόμων του «άλλου κόσμου», με τη βοήθεια ψυχοδηλωτικών φαρμάκων, φαίνεται ότι αποτελούσε την κορωνίδα όλων των Μυστηριακών τελετών, σ’ όλη την ανθρωπότητα. Μεσκαλίνη και Ψιλοσυμβίνη στους Ινδιάνους, amanita muscaria στους αρχαίους Αιγύπτιους και στη Σιβερία, soma στη Βεδική θρησκεία, Ντατούρα και Υοσκύαμος στην Ευρώπη και Ερυσιβώδης Όλυρα στην Ελευσίνα, ήταν οι «θεϊκά» δωρισμένοι καρποί στους μυημένους, του απαγορευμένου για τους βέβηλους «δένδρου της Γνώσης». Σημειώνουμε, πως η αρχαία Ελληνική παράδοση είναι γεμάτη από αναφορές σε ψυχοδηλωτικά ποτά και φυτά, όπως το ποτό της Κίρκης που εκδηλώνει ζωώδεις πλευράς του ανθρώπου, ή ο Ελλέβορος ή Μελαμπόδειον χόρτο, που σε ορισμένη δόση σε θεραπεύει από τις Ψυχικές διαταραχές και σε άλλη που τις προκαλεί. ( Για περισσότερες πληροφορίες βλέπε κλικ Μελάμπους ψυχίατρος)

Η γνώση των αρχαίων σχετικά με τις επιδράσεις των ψυχοδηλωτικών φυτών, είναι φανερή όχι μόνο από τις αναφορές τους, αλλά και από την προσοχή που έδιναν στη χρήση τους. Η προετοιμασία των μυημένων, για μισό χρόνο στα «Μικρά Ελευσίνια» στον Άρδηττο και η ενεργητική συμμετοχή τους στο «Θείο Δράμα» με τη μορφή συμβολικού θεάτρου στα «Μεγάλα Ελευσίνια», έκανε τη μυστηριακή χρήση του κυκεώνα, ανώτερη από το αποτελεσματικότερο ψυχόδραμα ή όποια άλλη σύγχρονη αναλυτική τεχνική. Η λήψη του ψυχοδηλωτικού γινόταν μόνο για μια φορά στη ζωή τους και η έκσταση των κρυμμένων κόσμων δεν αποτελούσε διασκέδαση αλλά πυξίδα. Φυσικά τότε κάποιοι αριστοκράτες διαστρέβλωσαν και εκφύλισαν τη χρήση του ψυχοδηλωτικού για ιδιοτελείς σκοπούς, ανάμεσα τους κι ο Αλκιβιάδης για μεθυσμένα ξεφαντώματα.

Γίνεται αναγκαίο να σταθούμε σοβαρότερα πάνω στις προσπάθειες για τη γνώση του εαυτού μας, να ψάξουμε το βασίλειο του Άδη μέσα μας και ίσως με τη βοήθεια του «Κυκεώνα» να κάνουμε «ανάσταση εκ νεκρών» ώστε να γίνουμε «επόπτες», να δούμε δηλαδή καθαρά τη ζωή και τη στάση που μπορούμε να κρατήσουμε για μια κοινωνία Ελεύθερη, Δίκαια κι Ευτυχισμένη.

Γεώργιος Οικονομόπουλος

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο Frisk, στο Griechishes Etymologisches Wortenbuch (Heildelberg 1961-70) συνδέει ετυμολογικά τη λέξη μύστης με το μύω, ένα ρήμα που σημαίνει «κλείνω», και χρησιμοποιείται συνήθως για τα μάτια – μύστης είναι, λοιπόν, εκείνος που κλείνει τα μάτια του. Άλλοι συνδέουν τη λέξη με την ιδέα του «κλείνω τα χείλη», «σιωπώ». Ταιριάζει ίσως εδώ να πούμε ότι ο Οιδίποδας, στην τραγωδία του Σοφοκλή, χάνει τη θνητή όρασή του για να κερδίσει μια βαθύτερη ενόραση λίγο προτού πεθάνει. Ο θάνατός του έχει φανερές Ελευσίνιες αναφορές.

Ο C. Kerenyi, Eleusis : Archetypal Image of Mother and Daughter. New York. 1967. Παρατηρεί σωστά ότι οι αρχαίες πηγές χρησιμοποιούν επανειλημμένα τον όρο μύστες όταν αναφέρονται στους υποψήφιους για το Μεγάλο Μυστήριο· αυτό δε θα συνέβαινε αν οι μύστες γίνονταν μύστες μόνο μετά τη μεγάλη μύηση. Ο Μυλωνάς (Eleusis and the Eleusinian Mysteries, Princeton, New Jersey 1961) λαθεμένα υποστηρίζει ότι ο υποψήφιος γινόταν μύστης στην Ελευσίνα. Έτσι, αναγκάζεται να υποθέσει ότι μερικοί από αυτούς, μέσα από ένα δεύτερο στάδιο μύησης στην Ελευσίνα, εξελίσσονταν σε επόπτες. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες γι’ αυτό το δεύτερο στάδιο μύησης.

Το τελεστήριον

Ανάγλυφο με παράσταση Δήμητρας και Κόρης, 1ο μισό 5ου αιώνα π.Χ.

Ερυσιβώδης όλυρα του κριθαριού. Σκληρώτιο του Claviceps purpurea

Ερυσιβώδης όλυρα του σταριού.

Paspalum_distichum_Jerrabomberra_Wetland

Albert Hoffman

Η ερυσιβώδης όλυρα είναι το σκληρώτιο ενός μύκητα, γνωστό στους μυκητολόγους σαν Claviceps purpurea. Είναι παράσιτο της σίκαλης και άλλων δημητριακών όπως το κριθάρι ή το σιτάρι και άλλων δημητριακών. Απ’ όλα τα είδη ερυσιβώδους όλυρας το σπουδαιότερο είναι της σικάλης – πορφυροκάστανες προεξοχές από τα στάχυα της σικάλης.

Η ερυσιβώδης όλυρα της σίκαλης έχει θρυλικό παρελθόν στις Ευρωπαϊκές παραδόσεις. Άλλοτε γνωστή σαν φοβερό δηλητήριο κατέληξε ν’ αποτελεί πλούσιο θησαυροφυλάκιο πολύτιμων φαρμάκων.

Στη διάρκεια του Μεσαίωνα, αφήνοντας πίσω τους χιλιάδες θύματα που είχαν δοκιμάσει σικαλένιο ψωμί μολυσμένο με ερυσιβώδη όλυρα. Οι επιδημίες αυτές εμφανίζονταν με δύο μορφές: Ergotismus convulsivus που χαρακτηριζόταν από νευρικές συσπάσεις και συμπτώματα επιληπτικόμορφα και την Ergotismus gangaraenosus, όπου βασικό χαρακτηριστικό ήταν οι γαγγραινώδεις εκδηλώσεις, ιδιαίτερα στα άκρα. Ο Εργοτισμός ήταν ακόμα γνωστός σαν θεία φωτιά του Αγίου Αντωνίου, γιατί ο άγιος Αντώνιος ήταν ο προστάτης άγιος ενός θρησκευτικού τάγματος που ιδρύθηκε με σκοπό τη φροντίδα των θυμάτων του Εργοτισμού.

Σήμερα πάνω από τριάντα αλκαλοειδή έχουν απομονωθεί από την ερυσιβώδη όλυρα και δε φαίνεται πιθανό ν’ ανακαλυφθούν πολλά περισσότερα. Σήμερα πολλά σύνθετα φαρμακευτικών παρασκευασμάτων από την ερυσιβώδη όλυρα χρησιμοποιούν για ημικρανίες, νευρικές διαταραχές, γηριατρικών διαταραχών, κυκλοφορικών διαταραχών και ισχυρή ωκυτόκα δράση.

Ο Albert Hoffman παρασκεύασε συνθετικά το λυσεργικό οξύ που αποτελεί τον κοινό πυρήνα των περισσότερων αλκαλοειδών της ερυσιβώδους όλυρας. Ένα από τα συνθετικά παράγωγα του λυσεργικού οξέος κυκλοφορεί για το σταμάτημα της υστεροτοκικής αιμορραγίας. Ένα άλλο παράγωγο του λυσεργικού οξέος συνέθεσα ένα αναληπτικό με διεγερτική δράση στο κυκλοφοριακό και αναπνευστικό σύστημα. Το 1943, μετά από πειράματα πάνω στον εαυτό μου, ανακάλυψα την έντονη ψευδαισθησιογόνο δράση που δεν άργησε να γίνει παγκόσμια γνωστή με την εργαστηριακή κωδική της ονομασία LSD-25. Αυτά τα ψυχοδηλωτικά αλκαλοειδή είναι υδατοδιαλυτά.

Με τις τεχνικές και τον εξοπλισμό που διέθεταν στην αρχαιότητα δεν ήταν, επομένως, δύσκολο ν’ απομονώσουν ψευδαισθησιογόνους ουσίες από είδη ερυσιβώδους όλυρας. Το σιτάρι και το κριθάρι φύτρωνα σε αφθονία στο φημισμένο Ράριο και το Claviceps purpurea αναπτύσσεται και στα δύο. Ο διαχωρισμός με απλή διάλυση στο νερό των ψυχοτροπικών στοιχείων από τα μη-υδατοδιάλυτα αλκαλοειδή σίγουρα είναι στο φάσμα των δυνατοτήτων εκείνης της εποχής. Ακόμα ευκολότερα μέθοδος θα ήταν η ανίχνευση στο χόρτο Paspalum distichum που συναντάται παντού γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου και μπορεί να χρησιμοποιηθεί απευθείας σε μορφή σκόνης. Τέλος, θα πρέπει ν’ αναφέρουμε ένα είδος ερυσιβώδους όλυρας παρασιτικού στο αγριόχορτο Lolium temulentum που είναι ζιζάνιο καταστροφικό για τα σπαρτά. Στα αρχαία Ελληνικά η ονομασία του ήταν ήρα και στα Λατινικά λόλιο. Ένα είδος ερυσιβώδους όλυρας αναπτυσσόταν πάνω στην ήρα και περιείχε σαν βασικό συστατικό ψυχοδηλωτικό αλκαλοειδή παρόμοια με κείνο του Paspalum. Καταλήγοντας στην αρχαία Ελλάδα μπορούσαν να απομονώσουν ένα ψυχοδηλωτικό από την ερισυβώδη όλυρα που αναπτυσσόταν πάνω στο σιτάρι ή το κριθάρι ή ευκολότερος τρόπος από το κοινό αγριόχορτο Paspalum.

Οι αρχαίοι συγγραφείς ομόφωνα παραδέχονται ότι οι προσκυνητές που βρίσκονταν στο μεγάλο τελεστήριο ή την αίθουσα της μύησης, μέσα στο ιερό, έβλεπαν κάτι. Μια τέτοια παραδοχή δεν ήταν απαγορευμένη. Η εμπειρία ήταν ένα δράμα· μέσα από αυτή, ο προσκυνητής γινόταν επόπτης –κάποιος που είδε. Η αίθουσα ωστόσο της μύησης, όπως φαίνεται σήμερα από αρχαιολογικές ανασκαφές ήταν ολότελα ακατάλληλη για θεατρικές παραστάσεις. Όμοια, και το ιερό δε διέθετε σκηνικό μηχανισμό ή χώρο για ηθοποιούς. Εκείνο, λοιπόν, και παρακολουθούσαν οι μυημένοι δεν ήταν κάποιο θεατρικό έργο, αλλά η εμφάνιση των φασμάτων – μορφές φαντασμάτων – και ιδιαίτερα, το πνεύμα της ιδίας της Περσεφόνης που ανέβαινε από το βασίλειο των νεκρών κρατώντας στην αγκαλιά της το νεογέννητο γιό της. Οι Έλληνες ήταν φοβερά παιδευμένοι στο θέατρο και είναι ολότελα απίθανο να ξεγελιόντουσαν με κάποιο θεατρικό τέχνασμα. Τη βαρυσήμαντη, άλλωστε, αξία των δρώμενων στην Ελευσίνα καταμαρτυρούν άνθρωποι της εποχής εκείνης, εξαιρετικά ευφυείς, όπως ο ποιητής Πίνδαρος και ο τραγωδός Σοφοκλής.

Αξιοσημείωτα ήταν τα σωματικά συμπτώματα που συνόδευαν το όραμα: τρέμουλο, φόβος, ρίγος, ίλιγγος, ναυτία, και κρύος ιδρώτας. Κάποια στιγμή εμφανιζόταν το όραμα, μια οπτασία, τυλιγμένη σ’ εκθαμβωτικό φως, τρεμοσβήνοντας μέσα στο σκοτεινό θάλαμο. Ανθρώπινα μάτια δεν είχαν ξαναντικρύσει κάτι παρόμοιο, και πέρα από την τυπική απαγόρευση της εξιστόρησης των δρώμενων, η ίδια η εμπειρία ήταν ανείπωτη, γιατί δεν υπήρχαν λέξεις που να μπορούν να την εκφράσουν. Κάτι σαν ν’ αντικρίζεις την αρχή και το τέλος της ζωής με την επίγνωση πως είναι ένα και το αυτό πράγμα, δοσμένο από το Θεό. Ο διαχωρισμός γης-ουρανού έμοιαζε να σβήνει μέσα σε μια στήλη φωτός.

Την άποψη ότι γινόταν χρήση κάποιου ψυχοδηλωτικού ενισχύουν δύο επιπλέον παρατηρήσεις: οι μυημένοι, προτού δουν το όραμα, έπιναν κάποιο ειδικό ποτό· και δεύτερο, ένα τρομερό σκάνδαλο είχε ξεσπάσει στην κλασική εποχή, όταν αποκαλύφθηκε ότι ένας αριθμός Αθηναίοι αριστοκράτες είχαν αρχίσει να τελούν το Μυστήριο στο σπίτι τους συντροφιά με τους μεθυσμένους καλεσμένους τους.

Για να προσδιορίσουμε το Ελευσίνιο φάρμακο, θα πρέπει πρώτα ν’ αναλύσουμε το νόημα του Μυστηρίου στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα. Όλες οι ελληνικές λέξεις σε – ισσος προέρχεται από τη γλώσσα που μιλούσαν οι Πελασγοί. Οι Έλληνες πίστευαν πως ο νάρκισσος χρωστούσε τ’ όνομά του στις ναρκωτικές του ιδιότητες, προφανώς γιατί αυτός ήταν ο συμβολισμός του λουλουδιού της Περσεφόνης. Η γαμήλια απαγωγή ή αρπαγή παρθένων την ώρα που κόβουν λουλούδια αποτελεί συνηθισμένο θέμα πολλών Ελληνικών μύθων. Ο Πλάτωνας προσφέρει μια λογική εξήγηση αυτών των μύθων επισημαίνοντας ότι η συντρόφισσα των παρθένων που απάγονταν ονομαζόταν Φαρμακεία (χρήση φαρμάκων).

Paspalum distichum

Μαρμάρινο ανάγλυφο από το Ιερό, ύψους 2,20 μέτρων. Ο Τριπτόλεμος δέχεται από τη Δήμητρα τα στάχυα για να διδάξει την καλλιέργεια των δημητριακών. 440--430 π.Χ.

Ελευσίνια Καρυάτις

Μαρμάρινο βάθρο με διασταυρούμενες δάδες

Το γεγονός αυτό πέρασε απαρατήρητο από τους κλασικιστές ότι κατά την εποχή Μυκηναίων και Πελασγών ως θρησκεία είχαν σαν επίκεντρο τη γυναικεία γονιμότητα και την κυκλική επαναγέννηση και θάνατο τόσο των φυτών όσο και του ανθρώπινου γένους. Η θεά που λατρευόταν ήταν η Μεγάλη Μητέρα κι ο κόσμος ολόκληρος το Παιδί της. Βασικό στοιχείο αυτών των θρησκειών ήταν ο Ιερός Γάμος, όπου η ιέρεια επικοινωνούσε περιοδικά με το υποχθόνιο βασίλειο των ψυχών για να ανανεώσει τη βλάστηση και τον πολιτισμό πάνω στη γη. Επιπλέον, αρχαιολογικά ευρήματα από τη Μινωική--Μυκηναϊκή περίοδο απεικονίζουν συχνά οραματικές εμπειρίες γυναικών που συμμετέχουν σε ιεροτελεστίες σχετικές με τη λατρεία των λουλουδιών. Οι ιέρειες ή θεές παριστάνονται σαν είδωλα διακοσμημένα με φυτικά μοτίβα, συνοδευμένες από το φίδι, ή στεφανωμένες μ’ ένα διάδημα από παπαρούνες. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η παράδοση γύρω από τις Μυκήνες, η κόρη του Ινάχου η Μυκήνη, σύζυγος του Αρέστορος, επώνυμος των Μυκηνών (Ομ.β 120-Παυς. Β´ 16, 4—Νονν. Διον. 267). Η γυναίκα έχασε το μυαλό της με τον άντρα της νέας δυναστείας, που είχε κόψει ένα μανιτάρι. Επίσης Μυκηνεύς ήταν ο υιός του Σπάρτωνος, εγγονός του Φορωνέως, δισέγγονος του Ιναχού και της Μηλίας, επώνυμος των Μυκηνών. Η ετυμολογία της λέξης «Μυκήνες», που αν και γνωστή στην αρχαιότητα έχει απορριφθεί από τους σύγχρονους μελετητές, προέρχεται από τη Μυκήνη, τη νύμφη του μύκητα ή μανιταριού. Οι μυκητοειδείς εκδηλώσεις του φυτικού πνεύματος στον Ιερό Γάμο αφθονούν στους συμβολισμούς γύρω από τους ιδρυτές άλλων μυκηναϊκών τοποθεσιών. Στην Αθήνα της κλασικής περιόδου, ο αρχαίος Ιερός Γάμος εξακολουθούσε να τελείται μια φορά το χρόνο από τη γυναίκα του αρχιερέα της πολιτείας.

Θεά των μηκώνων από το ιερό του Γάζι Ηράκλειο. Στο στέμμα της υπάρχουν τρεις κάλυκες μηκώνων.

Στη διάρκεια της κλασικής περιόδου ο Δίας, ο ταυτισμένος με το σύνοδό της Μητέρας Θεάς, επέζησε σαν Διόνυσος. Όπως και δηλώνει τ’ όνομά του, ο Διόνυσος είναι ο Δίας της Νύσσας. Νύσα πέρα από τον τόπο της απαγωγής της Περσεφόνης. Ο Διόνυσος είχε τη δύναμη να επενεργεί πάνω στις εκστατικές νύμφες του με τη βοήθεια άλλων φυτών. Ο κισσός που στόλιζε το θύρσο ήταν αφιερωμένος στον Διόνυσο και γνωστός για τις ψυχοτροπικές ιδιότητές του. Ο στύπος του μανιταριού, σε αντίστοιχα με το έμβλημα των μαινάδων, ονομαζόταν κι αυτό θύρσος και ο πίλος συμβόλιζε τα ψυχοτρόπα βότανα. Σύμβολο του ήταν ο φαλλός που μεταφορικά ονομαζόταν μύκης.

Βασικά όμως, ο Διόνυσος συνδεόταν με την άμπελο και το ζυμωμένο χυμό της. Σύμφωνα με μια άποψη, τα μανιτάρια συμβόλιζαν τη ζύμωση της γης, την αναγέννησή της από το ψυχρό βασίλειο της σήψης. Μια παρόμοια διαδικασία διαισθάνονταν οι άνθρωποι στο θέαμα του αναβρασμού που προκαλούσαν οι ζυμομύκητες μετατρέποντας τα σταφύλια σε κρασί. Το κρασί ήταν η μεγαλύτερη ευλογία που πρόσφερε ο θεός στην ανθρωπότητα. Ο Διόνυσος ήταν ο πρώτος, σύμφωνα με το μύθο ο οποίος ανακάλυψε τις ιδιότητες αυτού του φυτού, που φύτρωσε από το χυμένο αίμα των θεών και δίδαξε στον άνθρωπο τον τρόπο να δαμάζει την άγρια φύση αυτού του δώρου διαλύοντάς το σε νερό. Έτσι οι Έλληνες συνήθιζαν να πίνουν το κρασί τους αραιωμένο με νερό.

Η συνήθεια αυτή της αραίωσης του κρασιού αξίζει να προσεχτεί ιδιαίτερα, γιατί οι Έλληνες δε γνώριζαν την τέχνη της απόσταξης και , κατά συνέπεια, η περιεκτικότητα των κρασιών τους σε οινόπνευμα δε μπορούσε να υπερβαίνει το δεκατέσσερα τοις εκατό. Το οινόπνευμα δεν απομονώθηκε ποτέ σαν τοξίνη του κρασιού, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει αντίστοιχη λέξη γι’ αυτό στα αρχαία Ελληνικά. Έτσι, η αραίωση του κρασιού με νερό, συνήθως ένα μέρος κρασί σε τρία νερό, δημιουργούσε ένα ποτό μ’ ελαφριά μεθυστική δράση.

Το κρασί, για παράδειγμα, από τη Θάσο ήταν δύο ειδών : το ένα υπνωτικό και το άλλο διεγερτικό (Πλίνιος, Historia Naturalis). Για περισσότερες λεπτομέρειες πάνω στα αντίθετα αποτελέσματα των κρασιών, βλέπε Αιλιανός (Ποικίλη ιστορία), Θεόφραστος (Περὶ φυτῶν ἱστορία) και Αθήναιος Ναυκρατίτου (Δειπνοσοφισταί).

Κάτι άλλο, ωστόσο, πρέπει να συνέβαινε, γιατί η μέθη ήταν για τους αρχαίους Έλληνες μια κατάσταση που άγγιζε τα όρια της παραφροσύνης. Διαβάζουμε για κρασιά τόσο δυνατά που μπορούσαν ν’ αραιωθούν με είκοσι μέρη νερό και που απαιτούσαν τουλάχιστο οχτώ για να πιωθούν με ασφάλεια. Αναφέρονται περιπτώσεις ορισμένων κρασιών που αν πίνονταν ανέρωτα μπορούσαν μόνιμη εγκεφαλική βλάβη, ακόμα και θάνατο. Στην πραγματικότητα, τρία μικρά κύπελλα αραιωμένου κρασιού θεωρούνταν αρκετά για να φέρουν τον πότη στο κατώφλι της παραφροσύνης. Είναι φανερό ότι το οινόπνευμα δε θα μπορούσε να είναι η αιτία τέτοιων ακραίων αντιδράσεων. Αναφέρεται επίσης το γεγονός ότι διαφορετικά κρασιά προκαλούσαν διαφορετικά σωματικά συμπτώματα, από ελαφριά υπνηλία μέχρι αϋπνία και ψευδαισθήσεις.

Η απάντηση σ’ αυτή τη φανερή αντίφαση είναι απλούστατα ότι το κρασί των αρχαίων Ελλήνων δεν περιέχει σαν μοναδική μεθυστική ουσία το οινόπνευμα. Τις περισσότερες φορές περιείχε σε διάλυση μίγμα από βότανα, καθετί γνωστό σαν ψυχοτρόπου προστίθενται στο κρασί στη διάρκεια της τελετής της αραίωσης με νερό. Περιγραφή μιας ανάλογης τελετής συναντάμε στη Οδύσσεια του Ομήρου, όπου η Ελένη ετοιμάζει ένα ειδικό κρασί προστεθέντες το ευφορικό νηπενθές, για να το προσφέρει στον άντρα της και κάποιον επισκέπτη. Με λίγα λόγια, οι Έλληνες είχαν επινοήσει ένα ολόκληρο φάσμα προσμίξεων για τα ποτά τους, η καθεμιά με τις δικές της ιδιότητες.

Το λιβάνι προκαλούσε τρέλα κι αν πινόταν σε μεγάλες ποσότητες ανακατεμένο με κρασί, ακόμα και θάνατο. (Διοσκουρίδης, (Περὶ ὕλης ἰατρικῆς). Το μύρο ή σμύρνα ήταν υπνωτικό (Διοσκουρίδης) όπως επίσης και το λαδί της μαντζουράνας και το λάδι του κροκού. Ο Πλίνιος, αναφέρει ότι η πρόσθεση κυκλάμινων στο κρασί αύξανε τις μεθυστικές ιδιότητες. Ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει ότι η πικροδάφνη αυξάνει τη μεθυστικότητα του κρασιού· η ρίζα είναι υπνωτικό και ο χυμός προκαλεί παραφροσύνη.

Οι σκούροι, ζουμεροί καρποί του μανδραγόρα (Atropa Mandragora) παρομοιάζονταν με σταφύλια, τόσο από την πλευρά της εμφάνισης όσο και της υπνωτικής τους επίδρασης (Ξενοφών, Συμπόσιο, Θεόφραστος, Περί φυτών). Ο υοσκύαμος ο μέλας είχε επίδραση «όμοια με του κρασιού» Πλίνιος Historia Naturalis βλέπε ακόμα η μέθη που προκαλούσε ήταν όμοια μ’ εκείνη του κρασιού. Ο υασκύαμος ήταν συνηθισμένο ποτό, γνωστό για τις μεθυστικές του ιδιότητες (Ξενοφών, Οικονομικός), ιδιαίτερα ανάμεσα στους νέους (Φερεκράτης, Edmonds).

250px-Narcissus_poeticus_'Recurvus'06.jp

Νάρκισσος

Ο Τριπτόλεμος με την Κόρη

Μοναδικό πήλινο αναθηματικό πίνακα της Νιννίου, σπάνιο έργο τέχνης που απεικονίζει τη Δήμητρα, την Περσεφόνη και την άφιξη των μυστών στο ιερό, δύο άντρες, δύο γυναίκες και ένα παιδί. Στο κάτω μέρος είναι χαραγμένη η επιγραφή «ΝΙΙΝΝΙΟΝ ΤΟΙΝ ΘΕΟΙΝ ΑΝΕΘΗΚΕ», δηλαδή «η Νίννιον πρόσφερε τον πίνακα αυτό στις δύο θεές».βρέθηκε στην Ελευσίνα -ανήκει στο Εθνικό Αρχαιολογικό ωστόσο- και είναι από τις ελάχιστες εικονογραφικές μαρτυρίες σχετικά με τα Ελευσίνια Μυστήρια.

800px-Triptolemos_Kore_Louvre_G452_full.

Ο ελλέβορος ο μαύρος, για παράδειγμα, θεωρούνταν τόσο τοξικός που λέγεται ότι προκαλούσε μεθυστική επίδραση στους βοτανοσυλλέκτες που τον ξέθαβαν αφού η τοξίνη του μπορούσε ν’ απορροφηθεί από το δέρμα τους. (Θεόφραστος, Ιστορίαι φυτών). Για να εξουδετερώσουν τη ναρκωτική επίδραση του φυτού, οι βοτανοσυλλέκτες έτρωγαν σκόρδο, έπιναν ανέρωτο κρασί, προσεύχονταν στον Απόλλωνα και στον Ασκληπιό, και παρακολουθούσαν το πέταγμα του αετού, ένα πουλί που θεωρούνταν το ζώο—προστάτης του φυτού (Θεόφραστος Περί φυτών).

Ο ελλέβορος, για παράδειγμα, θεωρούνταν τόσο αιτία παραφροσύνης όσο και το αντίδοτο σ’ αυτήν (Μένανδρος Edmonds). Οι γυναίκες φορούσαν το φυτό σαν στολίδι (Νικόστρατος, Αριστοφάνης Edmonds) και πολλές φορές πασπάλιζαν μ’ αυτό τα σπίτια για ν’ απομακρύνουν τα κακά πνεύματα. Αποκαλούνταν και Μελαμπόδιον από τον Μελάμποδα που γιάτρεψε τις κόρες του Προίτου από τη τρέλα. Στην τραγική λογοτεχνία συναντάμε συχνά το θέμα της διπλής υπόστασης των τοξινών. Από τη μια μεριά, περιγράφεται το ευχάριστο μεθύσι που προκαλείται μέσα από την κοινωνική τελετή του συμποσίου, κι από την άλλη, η ακοινωνική παρορμητική εμπειρία του μεθυσιού που αγγίζει τα όρια της παραφροσύνης (Σοφοκλής, Φιλοκτήτης, Αίας· Ευριπίδης, Ηρακλής, Βάκχαι). Ο Θεόφραστος αναφέρει άλλο ένα παράδειγμα φυτού με διπλή δράση. Το ακόνιτο (Aconitum anthora), το χρησιμοποιούσαν οι βοτανιστές άλλοτε με κρασί ή μέλι, οπότε δεν είχε καμία παρενέργεια κι άλλοτε με διάφορα άλλα συστατικά, με αποτέλεσμα να γίνεται θανατηφόρο σε κάποια προκαθορισμένη χρονική στιγμή, ακόμα και δύο χρόνια με τά τη λήψη του.

Η ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΕΥΣΙΝΙΟΥ ΜΥΣΤΗΡΙΟΥ

Με την καλλιέργεια των δημητριακών, ο άνθρωπος εγκατέλειψε τον άγριο νομαδικό τρόπο ζωής κι εγκαταστάθηκε σε πόλεις, υπηρετώντας πιστά πια τη γη για να απολαμβάνει τους καρπούς της. Όλοι οι πολιτισμένοι θεσμοί προήρθαν από αυτή τη λεπτή ισορροπία που επιτεύχηκε με τις σκοτεινές ψυχρές δυνάμεις του θανάτου. Τα δημητριακά θεωρούνταν υβρίδια που εξελίχτηκαν από πιο πρωτόγονα ειδή χόρτων. Αν δεν αντιμετωπίζονταν με την ανάλογη φροντίδα και προσοχή μετατρέπονταν εύκολα στην άχρηστη, μη – εδώδιμη μορφή τους. Ο πρωτόγονος αυτός συγγενής των δημητριακών ήταν το φυτό ήρα, στα αρχαία Ελληνικά, και Lolium temulentum, στην βοτανολογική γλώσσα. Το χόρτο αυτό μολύνεται συνήθως από ένα μύκητα, τον Claviceps purpurea (ερυσιβώδη όλυρα ή σκωρία), στον οποίο το κριθάρι θεωρείται ιδιαίτερα ευπρόσβλητο. Η ήρα λοιπόν έβαζε με διπλό τρόπο σε κίνδυνο την καλλιέργεια των δημητριακών, πρώτα σαν σύμβολο αρχέγονων μορφών της ζωής και δεύτερο σαν ξενιστής της μολυσματικής ερυσιβώδους όλυρας. Από κει και πέρα, το μολυσμένο φυτό εκδήλωνε μια ολοφάνερη παλινδρομική τάση, γιατί στη θέση όπου έπεφταν τα σκληρώτια δε φύτρωναν πια δημητριακά, αλλά μικροσκοπικά μωβ μανιτάρια—τα καρποφόρα σώματα του μύκητα της ερυσιβώδους όλυρας. Φανερή, με λίγα λόγια, επιστροφή στα είδη του υποχθόνιου, άγριου Διονυσιακού απαγωγέα.

Αντίθετα όμως με το μανιτάρι φυτρώνει χωρίς σπόρο, κοντά στα δημητριακά που αποτελούσαν τον ξενιστή της. Έτσι λοιπόν η Δήμητρα ονομαζόταν αλλιώς Ερυσίβη. Οι ψευδαισθησιογόνες ιδιότητες της ερυσιβώδους όλυρας ήταν γνωστές στην αρχαιότητα και ήταν το ψυχοτρόπο συστατικό του Ελευσίνιου ποτού. Η άποψη αυτή για τα Ελευσίνια Μυστήρια ενισχύεται από κάποιο απόσπασμα της κωμωδίας Δήμοι, του Εύπολη, που βρέθηκε σ’ ένα πάπυρο. Η κωμωδία αυτή γράφτηκε τον 5ο π.Χ. αιώνα, λίγο μετά το σκάνδαλο της ιεροσυλίας του Μυστηρίου. Επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι η ιεροσυλία αφορούσε το πόσιμο του ιερού κυκεώνα και αφήνει να εννοηθεί η ταυτότητα του ψυχοδηλωτικού φαρμάκου. Στην κωμωδία, ένας μάρτυρας εξηγεί σ’ ένα δικαστή πως συνάντησε κάποιον που είχε ολοφάνερα δοκιμάσει το ποτό αφού είχε κολλημένα στο μουστάκι του σπυριά κριθαριού. Ο κατηγορούμενος είχε δωροδοκήσει τον μάρτυρα να πει ότι αυτό που είχε πιεί ήταν απλό κριθαρόζουμο και όχι το ιερό ποτό.

Οι ιεροφάντες πρέπει να διατηρούσαν κρυφό το Μυστικό των μυστηρίων, το ιερό ποτό, όπως τις αποκαλούμε σήμερα την ερυσιβώδη όλυρα. Σίγουρα, οι ιεροφάντες πρέπει ν’ αναζήτησαν στο διάστημα των δύο χιλιετηρίδων να μην ανακάλυψαν εκείνο το είδος της ερυσιβώδους όλυρας που περιέχει αποκλειστικά τα ψυχοδηλωτικά αλκαλοειδή όπως αυτά που βρέθηκαν στην εποχή μας στην ερυσιβώδη όλυρα του Paspalum distichum. Πέρα από τους ιεροφάντες, την ίδια ανακάλυψη πρέπει να έκαναν ταυτόχρονα διάφοροι βοτανιστές, πράγμα που εξηγεί το σκάνδαλο της ιεροσυλίας που ξέσπασε το 415 π.Χ.

Είναι φανερό ότι στην αρχαιότητα δεν ξεχώριζαν το Paspalum distichum από τ’ άλλα χόρτα της οικογένειάς του, τις Αγρωστίδες. Το αρχαίο χόρτο αγρωστίς συνδεόταν στη μυθολογία με το θαλάσσιο δαίμονα Γλαύκο και ήταν γνωστό με τις μαγικές του ιδιότητες που τις όφειλε στην προσβολή του από ερυσιβώδη όλυρα. Ο Κρόνος είχε σπείρει, σύμφωνα μ’ ένα μύθο, αγρωστίδα στον Παράδεισο, στα Νησιά των Μακάρων, όπου έβοσκαν τα άλογα του Ηλίου για να εξασφαλίζουν τη δύναμη που χρειάζονταν για να πετάνε στον ουρανό. Όταν ο Γλαύκος πρωτοδοκίμασε αυτό το χορτάρι που φυτρώνει σε χωράφια που δεν έχουν οργωθεί ποτέ, καταποντίστηκε στη θάλασσα για το αρχετυπικό ταξίδι (Αλέξανδρος ο Αιτωλός). Ήταν ένα γεγονός που αφορούσε τον έρωτά του για την Ύδνη, μια κόρη του νερού, κι όταν αυτός ο άντρας από την Ανθηδόνα, στον τόπο των λουλουδιών, έφαγε το χόρτο, έγινε αθάνατος (Αισχρίων ο Σάμιος, αναφέρεται στον Αθήναιο). Πρέπει να ήταν ένας έρωτας παρόμοιος μ’ εκείνον που δοκίμασε ο Ύλας όταν, σαν άλλος Νάρκισσος, έπεσε στην αγκαλιά των κορών του νερού, σε μια λίμνη που δίπλα της φύτρωνε αυτό το φυτό (Θεόκριτος). Σύμφωνα μ’ ένα άλλο μύθο, ο Γλαύκος καθώς κυνηγούσε μια μέρα στα βουνά ανακάλυψε ότι ο λαγός που είχε πληγώσει ξαναζωντάνεψε μόλις του έβαλε πάνω στην πληγή αγρωστίδα. Όταν όμως δοκίμασε ο ίδιος το χόρτο, καταλήφθηκε από μία θεϊκά παραφροσύνη και ρίχτηκε στη θάλασσα (Νίκανδρος), μια μοίρα παρόμοια μ’ εκείνη ενός άλλου Γλαύκου που ήταν ξάδερφος του Πενθέα και του Διονύσου. Οι ερωτικές ιστορίες του Γλαύκου τον έφεραν κάποτε και στο κρεβάτι της Αριάδνης που την είχε ερωτευτεί όταν την απήγαγε ο Διόνυσος (και οι δύο αναφέρονται στον Αθήναιο). Λέγεται ακόμα ότι ο Γλαύκος μπορούσε να προλέγει το μέλλον (Διόδωρος ο Σικελιώτης) , μια τέχνη που δίδαξε στον ίδιο τον Απόλλωνα (Νίκανδρος). Η Κυμαία Σίβυλλα ήταν κόρη του Γλαύκου (Βιργίλιος, Αινειάς). Ο Γλαύκος ήταν ακόμα εκείνος που κατασκεύασε την Αργώ, το πρώτο καράβι που φτιάχτηκε ποτέ, που μετέφερε μια ομάδα ηρώων στο μαγικό κήπο της μάγισσας Μήδειας απ’ όπου θα έκλεβαν το χρυσόμαλλο δέρας για τον Ιάσονα (ετυμολογικά, το όνομα του Ιάσονα συνδέεται με την ίαση).

Πολλοί μελετητές διατύπωσαν την άποψη ότι ο βλήχων ήταν ο ενεργός ψυχοσιομιμητικός παράγοντας του κυκεώνα. Το φυτό αυτό ο βλήχων ο ηδύοσμος, το Mentha Pulegium, μια μέντα με ελαφρές ψυχότροπες ιδιότητες. Ωστόσο, ούτε γι’ αυτό μπορούμε να είμαστε απόλυτα σίγουροι, γιατί στην κλασική περίοδο πολλά φυτά είχαν την ονομασία βλήχων. Κανένα μυστικό δεν υπήρχε γύρω από το βλήχονα γιατί αποκαλούνταν ανοιχτά με τα’ όνομά του, πράγμα που σε άλλη περίπτωση θα θεωρούνταν ιεροσυλία. Κάτι άλλο που αντιβαίνει στη θεώρηση του βλήχονα σαν ιερό μεθυστικό είναι η ηπιότητά του· πραγματικά, είναι πολύ ελαφρύ σαν μεθυστικό για να δικαιολογεί τους κίνδυνους της ανίερης χρήσης του.

Σ’ ένα θεϊκό συμπόσιο, σύμφωνα με τον Όμηρο και τον Ησίοδο, η Δήμητρα μέθυσε με το θεϊκό ποτό, το νέκταρ, κι άρχισε να περιπλανιέται σ’ ένα τριπλοοργανωμένο χωράφι στην Κρήτη. Εκεί έσμιξε με τον Ιασίονα και συνέλαβε τον Πλούτο. Το όνομα του Ιασίονα υποδηλώνει τον άνθρωπο των φαρμάκων. Είναι φανερό ότι η Δήμητρα δοκίμασε κι αυτή τον εραστή της Περσεφόνης στα πλαίσια εμπειρίας με βότανα.

Χρυσό δαχτυλίδι-σφραγίδα. Μυκήνες, θησαυρός Ακροπόλεως. 1500 π.Χ. Διάμ. σφενδόνης 2,5 - 3,4 εκ., κρίκου 2 εκ., βάρος 28,6 γραμμ. Στη σφενδόνη θρησκευτική σκηνή που χαρακτηρίζεται από την ποικιλία των ιερών κρητομυκηναϊκών συμβόλων και την εξαίρετη τέχνη της απόδοσης των μορφών: γυναικεία θεότητα καθισμένη κάτω από δένδρο δέχεται τις προσφορές δύο γυναικών, άνθη μήκωνος και κρίνα. Οι μικροσκοπικές γυναικείες μορφές πίσω από το δέντρο και μπροστά στη θεά είναι οι ακόλουθοι της. Σχηματικές λεοντοκεφαλές πλαισιώνουν τη σκηνή πίσω από τις δύο γυναίκες. Σε ανώτερο επίπεδο εικονίζονται ο διπλός πέλεκυς και μικροσκοπική μορφή θεότητας που καλύπτεται από οκτώσχημη ασπίδα και κατέρχεται από τον ουρανό (παλλάδιον). Στον ουρανό συνυπάρχουν ο ήλιος και η σελήνη μέσα σε χώρο που ορίζεται από καμπύλη γραμμή. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Claviceps purpurea

Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν τις ψυχοτρόπες ιδιότητες της ήρας που είναι παράσιτο που φυτρώνει ανάμεσα στα δημητριακά. Ο Δρ. Hofmann απόδειξε ότι το «φυτό της παραφροσύνης» υποδηλώνουν μια γνώση για τις ψυχοτρόπες ιδιότητες της ερυσιβώδους όλυρας.

Ο Αριστοτέλης, για παράδειγμα, θεωρούσε την ήρα υπνωτικό που προκαλούσε ένα βάρος παρόμοιο με κείνο που προκαλούσαν ορισμένα κρασιά. Ο Πλωτίνος, σε μια κωμωδία του , παρουσιάζει κάποιον που λέει σ’ ένα φίλο του ότι πρέπει να έχει φάει λόλιο για να βλέπει πράγματα που δεν υπάρχουν. Ο Οβίδιος αναφέρει την επίδραση που έχει αυτό το φυτό στην όραση και ο Πλίνιος περιγράφει μια περίπτωση όπου ψωμί μολυσμένο από λόλιο προκάλεσε ιλίγγους. Οι Έλληνες γεωργοί απομάκρυναν την ήρα από τα σπαρτά τους χρησιμοποιώντας ένα εργαλείο σαν κόσκινο, το ηραπίνον. Το λόλιον μολύνεται συχνά από την ερυσιβώδη όλυρα, το σκληρώτιο του Claviceps purpurea ή σκωρία, που στα Ελληνικά αποκαλούνταν ερυσίβη, όνομα που υποδήλωνε την κοκκινωπή αλλοίωση. Το κριθάρι, το Ελευσίνιο δημητριακό θεωρούνταν ιδιαίτερα ευπρόσβλητο σ’ αυτή τη μόλυνση. Με λίγα λόγια, το καλλιεργημένο δημητριακό διέτρεχε συνεχώς τον κίνδυνο της καταστροφής του από μια πρωτόγονη φυτική μορφή. Η ίδια η Δήμητρα είχε το επίθετο «Ερυσίβη», σαν το δώρο που πρόσφερε στην ανθρωπότητα, το δημητριακό, να μπορούσε να υπάρξει μόνο μέσα από την κατάργηση του σκοτεινού ενσαρκωτή του, της ερυσίβης.

Οι ετήσιες ιεροτελεστίες στην Ελευσίνα όπου παραβρίσκονταν πλήθος μυουμένοι δημιουργούσαν την ανάγκη μεγάλων ποσοτήτων κριθαριού μολυσμένου από ερυσιβώδη όλυρα. Το κριθάρι αυτό προερχόταν από το Ράριο πεδίο, ένα μέρος από το οποίο πρέπει να ήταν αφιερωμένο στη συστηματική καλλιέργεια του μύκητα. Μ’ ένα τέτοιο καταμερισμό κατορθωνόταν μια μαγική ισορροπία που απέτρεπε την προβολή υπερβολικών απαιτήσεων από τη μεριά των καταχθόνιων δυνάμεων.

Δε μπορούμε να κάνουμε παρά μονάχα υποθέσεις για την ταυτότητα του φαρμάκου των Μικρών Μυστηρίων. Ορισμένες, ωστόσο, πλευρές του Διονυσιακού συμβολισμού υπονοούν ότι ο χειμωνιάτικος βολβός πρέπει να ήταν μια μεταφορά ή το ανάλογο ενός άλλου φυτού που κι αυτό έμοιαζε να φυτρώνει ξαφνικά από ένα βολβό μέσα στην κρύα γη. Το φυτό αυτό πρέπει να ήταν το μανιτάρι, η μύκης, το πρωτόγονο αδέρφι της ερυσιβώδους όλυρας. Μύκης είναι το πιο χαρακτηριστικό από τα δέκα ονόματα που χρησιμοποιούσαν στην αρχαία Ελλάδα για τα μανιτάρια. Θυμίζει τη λέξη μύκημα, το βρυχηθμό ενός ταύρου ή το βρόντο ενός κεραυνού. Ο ίδιος βροντερός ήχος (μυκηθμός) που κάνει τη γη να τρέμει συνοδεύει το κόψιμο της μαγικής ρίζας από τη Μήδεια, με την οποία θ’ αλείψει τον Ιάσονα στον κήπο της Κολχίδος (Απολλώνιος ο Ρόδιος), η ρίζα του φυτού ήταν παρασιτική σε κάποια βελανιδιά ή οξυά. Ο Περσέας ίδρυσε τις Μυκήνες στο μέρος όπου έκοψε ένα μανιτάρι. Δε φαίνεται να υπάρχει λόγος γιατί το όνομα της πόλης να μη συνδέεται με το μύκητα. Το θέμα της λέξης μύκης μεταβάλλεται ανάλογα με την πτώση: γίνεται μύκητ—ή μύκη--. Επομένως, η απουσία –τ- στη λέξη Μυκήναι δεν έχει σημασία. Άλλη πόλη που συνδέεται με το φυτό είναι η Μηκώνη από την παπαρούνα, μήκων. Η λέξη Μυκήναι, συναντάται, ακόμα στο θηλυκό πληθυντικό, όπως Αθήναι, Θήβαι. Τα ονόματα αυτών των πόλεων προέρχεται από τη νύμφη του τόπου· στην περίπτωση των Μυκηνών από τη Μυκήνη (Όμηρος, Οδύσσεια, Ησίοδος), την αρχέγονη νύμφη που με την κατάβασή της στο βασίλειο του θανάτου επικύρωσε, η συνεχώς επανεπικύρωνε, τη συμφωνία με το χθόνιο βασίλειο απ’ όπου εξαρτιόταν η ίδρυση της πόλης. Υπάρχει ακόμα η παράδοση για ένα επώνυμο ιδρυτή, τον Μυκηνέα, του πατέρας του ήταν ο Σπάρτων, ο «άντρας που σπέρνει», ο αυτόχθονος. Στους μύθους γύρω από την ίδρυση πόλεων είναι τυπικό το πρότυπο της μεσολάβησης ανάμεσα σε δύο μορφές καταγωγής: της αυτοχθόνης και της εποικιστικής. Ο αυτόχθονος κάτοικος διαθέτει, φυσικά βοτανικά χαρακτηριστικά και η μεσολάβηση ανάμεσα στους αντιμαχόμενους διεκδικητές του τόπου επιτυγχάνεται μέσα από τον ιερό γάμο. Το όνομα της πόλης των Μυκηνών υποδηλώνει, επομένως, την ύπαρξη του μύκητα σαν αναπόσπαστο στοιχείο της Μυκηναϊκής θρησκείας. Σύμφωνα με μια παράδοση, οι κάτοικοι της γειτονικής Κορίνθου ήταν μανιτάρια που ο Σίσυφος μεταμόρφωσε σε ανθρώπους (Οβίδιος, Μεταμορφώσεις), βλέπε ακόμα, Απολλόδωρος. Στην Αθήνα, ο αυτόχθονος κάτοικος ήταν ο Εριχθόνιος, το οφιοειδές θετό παιδί της Αθηνάς, που προκάλεσε θανατηφόρα τρελά στις τροφούς του· προστάτης του είναι ο Ερεχθεύς. Τα ονόματά τους συνδέονται ετυμολογικά με τα ρήματα ερέχθω και ορεχθέω. Το θέμα μύκης συναντάται, ακόμα στο όνομα μιας άλλης μυθικής γυναικείας μορφής που συνδεόταν με τη μαγεία και τη βοτανολογία: της θεσσαλικής νύμφης Μυκάλης που κατέβασε, καθώς έλεγαν, το φεγγάρι από τον ουρανό. Η Δήμητρα, ακόμα είχε το επίθετο Μυκαλησσία από το ναό της στη Μυκαλησσό της Βοιωτίας.

Ο μύκης, επιπλέον, εξαιτίας του φαλλικού σχήματός του και της ετυμολογικής συγγένειάς του με την ιδέα του μύκου (mucus), συμβόλιζε ολοφάνερα το φαλλό, το γνωστό έμβλημα του θεού Διόνυσου.

Υπάρχουν αρκετές αναφορές σε αρχαίους συγγραφείς πάνω σε συγκεκριμένες ψυχοτρόπες ιδιότητες των μανιταριών. Συγκεκριμένα, περιγράφεται κάπου ένα είδος μανιταριού που φυτρώνει κοντά σε βελανιδιές και δημιουργεί διορατικές ικανότητες. Σήμερα, υπάρχουν στην Ελλάδα πολλά είδη ψευδαισθησιογόνων μανιταριών. Αποκαλούνται «τρελά μανιτάρια» σε αντιδιαστολή με τα δηλητηριώδη, και οι αγρότες γνωρίζουν ότι προκαλούν ένα είδος μέθης ολότελα διαφορετικής όμως από εκείνης του κρασιού.

Μανδραγόρας

Η Περσεφόνη με τον Πλούτωνα στο θρόνο

Ελλέβορος ο μαύρος

Αναγέννηση της Δήμητρας . Ελευσίνα

Η τοιχογραφία με την αρπαγή της Περσεφόνης έχει βρεθεί σε έναν κιβωτιόσχημο τάφο στις Αιγές, με διαστάσεις 3Χ4,5 μ., που χρονολογείται γύρω στο 350 π.Χ.