ΠΥΛΗ ΚΑΤΑΝΟΥ
ἸΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΑΤΥΡΑΣ ΜΕΡΟΣ Α'
Η Εράτυρα είναι μια μεγαλοπρεπής αρχόντισσα κωμόπολη του δήμου Βοῒου, κτισμένη σε ύψος 700-800 μ., στους πρόποδες του όρους Ασκιού (Σινιάτσικου 2011 υψ.). Ονομάζεται επίσης Σέλιτσα. Φωτ. Εratyra.gr
Πρόλογος
Χρησιμοποίησα εμπεριστατωμένες εργασίες –πονήματα του αείμνηστου Γρηγορίου Βέλκου «Η Σέλιτσα και η περιοχή της στο Μακεδονικό Αγώνα», «Τα επώνυμα και τα βαφτιστικά ονόματα της Σέλιτσας (Εράτυρας) 1650-1940», του Αθανασίου Γιομπλάκη «Η Εράτυρα» και του Ιωάννου Νασιοπούλου «Λαογραφικά Εράτυρας».
Εράτυρα στην αρχαιότητα
Το 1930 έγιναν ανασκαφές από τον αρχαιολόγο Αντώνιο Κεραμόπουλο στη Μαγούλα (ύψους 760μ.) πλάι στον ποταμό Μύριχο και αποκαλύφθηκε η αρχαία Εράτυρα. Στη βόρεια πλευρά αποκαλύφθηκε γεωργικός οικισμός, τα δε αρχαιολογικά του ευρήματα μεταφέρθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Βορειότερα στην Παλιόχωρα διασώζονται θεμέλια σπιτιών και πολλά υπολείμματα. Αλλά στον κάμπο γύρω στο λόφο της Μαγούλας, στο χωράφι των αδελφών Ζιάμου, στου Γκαμαγκάρη και στα μαντριά του Κατάνου βρέθηκαν πολλά ευρήματα πήλινα, χάλκινα και σιδερένια όπως πιθάρια, αγάλματα, κύλικες, λυχνάρια, λυχνοστάτες, επιτύμβιες μαρμάρινες πλάκες, υδραγωγούς, τάφοι και πολλά νομίσματα μακεδονικής και ρωμαϊκής εποχής. Τα ευρήματα φυλάγονται στο Δημοτικό Σχολείο Εράτυρας, Λαογραφικό Μουσείο, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Δυστυχώς πολλά αρχαία καταστράφηκαν από το αλέτρι του γεωργού και από τα ρεύματα της βροχής. Για περισσότερες πληροφορίες κλίκ Ανασκαφαί και Ερεύναι εν τη Άνω Μακεδονία Α. Κεραμόπουλος
Κυκλώπεια τείχη Μυκηναϊκής εποχής. Μαγούλα. Εράτυρα.
Στην κορυφή της Μαγούλας σχηματίζεται επίπεδη επιφάνεια 300 τμ. όπου στη θέση της αρχαίας ακροπόλεως τώρα υψώνεται ο Nαός της Αναλήψεως. Σ’ όλο το γύρω σώζονται τα περίφημα «Κτίσματα», υπολείμματα προϊστορικού οχυρώματος με πελασγικά («κυκλώπεια») τείχη του 1200π.Χ.
Κατά τον Στράβωνα και οι σύγχρονοι ιστορικοί - αρχαιολόγοι τοποθετούν την αρχαία Εράτυρα γύρω από τη Μαγούλα, η οποία ήταν στους Μακεδονικούς χρόνους η μεγαλύτερη πόλη της αρχαίας Ελιμείας.
Αυτήν την εποχή των Μακεδόνων βασιλέων συναντούμε πόλεις συγκρατούμενες με συνοχή και κρατική διοίκηση κεντρική, με τα ιερά των Μακεδόνων και τις άλλες εκδηλώσεις.
Κατά μήκος του Μυρίχου ποταμού εκεί που είναι τα εξωκκλήσια του Αγίου Νικολάου και Αγίου Δημητρίου, με τα αιωνόβια δένδρα αποδεικνύεται ότι ήκμασε στην αρχαιότητα. Τα σωζόμενα αστικά ευρήματα είναι τα κτερίσματα από τάφους, υδρόμυλοι, μεγάλες κεραμίδες, υδραγωγούς και άλλα. Στο περιβόλι του Ν. Κουκουλά σώζεται δεξαμενή νερού, Προ ετών γεωργικός εκσκαφέας έφερε στην επιφάνεια μια πλάκα μαρμάρινη δαπέδου, ένα μαρμάρινο Θριγκό ναού και ένα μαρμάρινο θωράκιο. Τα ευρήματα ανήκαν σε βυζαντινό ναό του 9ου αιώνα.
Στα διπλανά χωράφια του Τσιάμου και Παλιομάρκου βρέθηκαν κατά καιρούς νομίσματα Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής εποχής. Στο χωράφι του Υφαντή εκτός από τα νομίσματα και άλλα αντικείμενα μαρτυρούν την έδρα της οικονομικής ζωής του τόπου, ίσως του Ταμείου της περιοχής όπως συνηθίζονταν την αρχαία εποχή. Ο Γ. Μπάτζιος φυτεύοντας το αμπέλι του βρήκε ένα μικρό πιθάρι που είχε μέσα συρμάτινες πόρπες, τις οποίες δώρισε στο Μουσείο όπου και φυλάσσονται. Είναι του 5ου π.Χ. αιώνος.
Επάνω από το Κρυοπήγαδο, σ’ ένα πλάτωμα της βουνοσειράς υπήρχε το «Παλιομανάστηρο» αλλά αθέατο για επισκέπτη που θα ερχόταν από τα Καζανάκια προς την Παλιοκόζανη. Σε απόσταση 100-200 μέτρων υπάρχει και νερό. Το Μοναστήρι καταστράφηκε από τους Τούρκους και το χρόνο
Εκτός από τα αρχαιολογικά στοιχεία, διασώζεται και η προφορική παράδοση που αφηγείται γεγονότα και αναμνήσεις μέχρι σήμερα. Πολύ πιθανόν το Μοναστήρι αυτό να μετατοπίσθηκε νοτιότερα στη σημερινή θέση του Αγίου Αθανασίου. Νοτιότερα απο το Παλιομανάστηρο, στην αρχή της κατωφέρειας προς το Κρυοπήγαδο, υπάρχουν τρεις μεγάλοι βράχοι ύψους 3 μέτρων με ανάλογο φάρδος. Οι δύο είναι πεσμένοι, αλλά ο ένας διασώζεται όρθιος. Οι τρεις μεταφερμένοι βράχοι ήταν προφανώς για να προφυλάγουν τη μοναδική διάβαση. Πιο πέρα, προς τη θέση Κερασιά, υπάρχει χώρος ορθογώνιος 30-40 τετραγωνικών μέτρων με εγχώριο μαρμαρογρανίτη. Η περιοχή αυτή κρύβει μυστικά μιας προϊστορικής εποχής.
Η πεδιάδα της Εράτυρας έχει φυσική οχύρωση από τα βουνά που την περιβάλλουν. Εκτός αυτής της φυσικής οχυρώσεως είχε και μια σειρά φρουρίων που καταλάμβαναν όλα τα δεσπόζοντα σημεία των διαβάσεων και των κλεισωρειών. Τα κτίσματα είναι τείχη κατασκευασμένα από λαξευμένους τιτανόλιθους προσαρμοσμένους χωρίς συνδετική ουσία. Τα φρούρια είναι κατασκευασμένα πολύ νωρίτερα από την περίοδο των Μακεδόνων βασιλέων. Όλες οι ορεινές προσβάσεις ήταν οχυρωμένες και αυτή η ασφάλεια μεγαλούργησε τον πολιτισμό της. Στον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ των Ρωμαίων στρατηγών Δομιτιανού και Σκιπίωνος πυρπολήθηκε η Εράτυρα το 48 π.Χ.
Ο Αντώνης σε σύγκριση με τους ογκόλιθους. 1979
Το Άσκιο ή Σινιάτσικο βουνό της δυτικής Μακεδονίας στα 2.111 μέτρα. Η δυτική-βορειοδυτική και ανατολική-βορειοανατολική πλευρά καλύπτονται με δάση, ενώ αντίθετα στα νότια το Άσκιο είναι Βραχώδες. Από βορά προς νότο υπάρχουν οι εξής οικισμοί: Βλάστη, Νάματα, Σισάνι, Δρυόβουνο, Πελεκάνος, Εράτυρα (Σέλιτσα), Γαλατινή, Καλονέρι, Μικρόκαστρο, και Σιάτιστα, Ανατολικά Φούφας, Μηλοχώρι, Ανναράχη, Κρυόβρυση, Άδρασσα, Ασβεστόπετρα, Λιβερά, Σιδεράς, Λυγεριά, Καλαμιά, Αλωνάκια, Σκήτη. Φωτ. Eratyra.gr
Βυζαντινή Εποχή
Κατά τη Βυζαντινή εποχή έγιναν πολλές βαρβαρικές καταστροφικές επιδρομές. Το έτος 395-396 μ.Χ. οι Γότθοι με τον Αλάριχο κατέστρεψαν τα πάντα στη Μακεδονία και τη Θράκη. Αργότερα το 460 μ.Χ. νέα στίφη Γότθων με τον Θευδέριχο λεηλάτησαν τα μέρη της Μακεδονίας, όπως έκαμαν και το 479 μ.Χ.. Το 499 μ.Χ., οι Ούννοι, Σλάβοι, και άλλα γερμανικά φύλα έκαμαν επιδρομές και λεηλασίες στη Μακεδονία και την Ήπειρο. Για να αναχαιτίσει τις επιδρομές ο αυτοκράτωρ Ιουστινιανός (527-565), οχύρωσε το κράτος με πύργους και φρούρια και ανασυγκρότησε τα υπάρχοντα «κτίσματα» κατεστραμμένα από τις βαρβαρικές επιδρομές. Τα φρούρια και οι οχυρώσεις στη γύρω περιοχή χρησιμοποιούνταν για την ασφάλεια του τόπου. Τα φρούρια αυτά καταστράφηκαν επί του Βασιλείου Β ́ Βουλγαροκτόνου, διότι με τις επιδρομές των Βουλγάρων, περί τα τέλη του 10ου αιώνα, μετατρέπονταν σε ορμητήριά των. Οι επιδρομές στο δύσμοιρο αυτόν τόπο συνεχίστηκαν και κατά τον 11ο αιώνα και εξής με τους Σταυροφόρους, τους Σέρβους και άλλους επιδρομείς. Η καταστροφή και η ερήμωση σαν αποτέλεσμα να μην απομείνουν γραπτά μνημεία. Οι μοναδικές μαρτυρίες που διασώθηκαν είναι τα μισογκρεμισμένα κάστρα και φρούρια. Επίσης τα Μοναστήρια της Μεταμορφώσεως Δρυοβούνου, (11ον αιώνα), της Αγίας Παρασκευής Φλαμουριάς (14ο αιώνα), το παλιοκκλήσι του Βαρκού, που από τις πλάκες που διασώθηκαν πρέπει να είναι του 8-9ου αιώνα. Οι εκκλησίες λόγω της απρόσιτης θέσης, εξασφάλιζαν για σωτηρία τα γυναικόπαιδα της περιοχής. Άλλωστε τα απρόσιτα αυτά μέρη του Συνάσκιου έγιναν σωτήρια καταφύγια στην περίοδο της Κατοχής.
Βασίλειος Β ο Βουλγαροκτόνος. Ιερά Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Δρυοβούνου. Φωτ. Eratyra.gr
Ετυμολογία,Γλωσσολογικές και Ανθρωπολογικές Παρατηρήσεις από την Εράτυρα
Αξίζει να σημειώσουμε ότι Εράτυρα σημαίνει οχυρό από το ρήμα ερατύω = αποκρούω, αναχαιτίζω τον εχθρό. Άλλωστε τα απρόσιτα μέρη της Εράτυρας έγιναν καταφύγια.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Εράτυρα ονομάζονταν Σέλιτσα. Το 16ον αιώνα στον περίφημο κώδικα της Μονής της Ζάβορδας συναντάμε το όνομα Σέλιτσα και ονόματα των αφιερωτών από τη Σέλιτσα. Αναφέρεται δε ότι το 1390 εγκαταστάθηκαν κατατρεγμένοι Έλληνες από την Ήπειρο. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για την ετυμολογία Σέλιτσα ή Σέλτσα. Το πιο φυσικό και πιο λογικό είναι από το βυζαντινό τοπωνύμιο και σημαίνει «βουνοραχούλα» από το Σέλα και το υποκοριστικό Σέλιτσα (- τζα). Δηλαδή μικρή σέλα ο τόπος που μοιάζει με σέλα. Πράγματι ο επισκέπτης, παρατηρώντας από κάποια απόσταση την Εράτυρα, βλέπει την τοποθεσία, όπου είναι κτισμένη στη ράχη βουνού που μοιάζει με σέλα αλόγου. Ετυμολογούμαι τη λέξη «Σέλτσα-Σέλιτσα» επειδή πολλές οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στη Σέλιτσα κατάγονταν από τη Βόρεια Ήπειρο. Διαπιστώνουμε ότι οι Βορειοηπειρώτες Έλληνες στην Αλβανική γλώσσα Σέλτσα σημαίνει μπαξές, λαχανόκηπος, καλό χωράφι. Εντοπίσαμε μάλιστα τέσσερα τοπωνύμια με το όνομα Σέλιτσα και Σέλτσα στην Αλβανία (Βόρεια Ήπειρος). Ένα στην περιοχή της πόλης Φίερ που είναι στην κυριολεξία λαχανόκηπος, ένα στην περιοχή της αρχαίας Απολλωνίας με πράγματι εύφορα χωράφια, και δύο στην περιοχή Αργυροκάστρου.
Είναι πασίγνωστο στη Δυτική Μακεδονία ανέκαθεν η Σέλιτσα (Εράτυρα) φημιζόταν για τους πολλούς κήπους και εξακολουθεί να παράγει και να προμηθεύει λαχανοκομικών προϊόντων στα Γρεβενά, Σιάτιστα,Τσοτύλιο και στη γύρω περιοχή.
Κάποιοι «άγνωστοι εισηγηταί» της Επιτροπής ονοματοθεσίας κάπως βιαστικά αποφάνθηκαν ότι to Σέλιτσα ήταν σλαβωνύμιο από το Selo (σλαβική λέξη) = χωριό και την κατάληξη --ίτσα, δηλαδή Selitsa = μικρό χωριό. Με βάση τις επιστημονικά τεκμηριωμένες ιστορικές αλήθειες διατυπώνει κανείς με σιγουριά τα εξής συμπεράσματα:
α) Από την προϊστορία μέχρι σήμερα όπου υπάρχει η Εράτυρα κατοικήθηκε συνεχώς από ελληνικά φύλα και ουδέποτε υπήρξε έρημο.
β) Από καμιά πηγή δεν προκύπτει ότι στο βουνό Σινιάτσικο, ομαδική και μόνιμη εγκατάσταση Σλάβων. Αντίθετα μάλιστα
Όλες οι μαρτυρίες (έγκυρες και αξιόπιστες) λένε ότι τόσο στη Σέλιτσα όσο και στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης έχουμε ομαδικές μεταναστεύσεις και μόνιμη εγκατάσταση μόνον Ηπειρωτών και Κουτσόβλαχων, στη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων. Κι ακόμη δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι οι Επαρχίες Γρεβενών και Σισανίου, μαζί με την Αλβανία, που υπάγονταν στη δικαιοδοσία της Αρχιεπισκοπής Αχριδών, η οποία ιδρύθηκε από τον Ιουστινιανό, βρισκόταν στην πρώτη πολιτιστική ζώνη, όπου επικρατούσε μόνον η ελληνική παιδεία.
γ) ότι η Σέλιτσα είναι οικισμός του 15ου αιώνα, που ιδρύθηκε από καθαρά ελληνικής οικογένειες κάτω από συνθήκες φόβου, τρόμου και αβεβαιότητας εξαιτίας της τουρκικής σκλαβιάς.
δ) ότι όλα τα γύρω από τη Σέλτσα χωριά μετά την ερήμωση των οποίων ιδρύθηκε το νέο χωριό, δηλαδή η Σέλτσα, ήταν αμιγείς ελληνικοί οικισμοί.
ε) ότι από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα η Σέλιτσα ήταν καθαρό ελληνοχώρι, στο οποίο δεν υπήρχε ούτε μία οικογένεια τούρκικη, πολύ δε περισσότερο Σλαβική. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι περί το 1720—1730 οι μόνοι Τούρκοι που υπήρχαν στη Σέλιτσα ήταν ο Ζαμπίτης (αστυνόμος) και δύο Ζαπτιέδες (χωροφύλακες), που έμεναν στο ίδιο κτίριο όπου στεγάζεται και σήμερα ο Σταθμός Χωροφυλακής Ερατύρας.
Οι Σελιτσιώτες ήρθαν σε επαφή με τους Τούρκους, τους Βλάχους και τους Αρβανίτες που μας διαφωτίζουν για την προέλευση των ανθρωπωνύμων και των περιοχών. Ενώ εντυπωσιακή είναι η έλλειψη σλαβικής προέλευσης. Από την μακρόχρονη συμβίωση και επιμειξία μεταξύ ντόπιων Mακεδόνων, Bλάχων, Βορειοηπειρωτών και Θεσσαλών, δημιουργήθηκε έναν αξιόλογο ανθρωπολογικό πολιτισμό. Για παράδειγμα, στα βαπτιστικά, στα έθιμα βλέπει κανείς να συνυπάρχουν τα κουτσοβλάχικα και τα ηπειρώτικα υποκοριστικά με τα ντόπια.
Μέσα στα σκοτεινά χρόνια της σκλαβιάς, δεκάδες οικογένειες κατάφεραν, κυρίως μετά το 1700, να αναπτύξουν σπουδαίο εμπόριο με την Αυστρο—Ουγγαρία και να πλουτίσουν αρκετά. Μεταξύ το 1650—1750 υπήρξε ο «ο χρυσός αιώνας » της Σέλιτσας με πληθυσμό 5.000 ατόμων.
Οι εργατικοί και φιλοπροοδευτικοί Ερατυρείς, το κλίμα και το κατάλληλο έδαφος, στάθηκαν ευνοϊκές παράγοντες για την ανάπτυξη της γεωργίας, της αμπελουργίας, κηπουρικής, μελισσοκομίας,, σηροτροφίας, κτηνοτροφίας, και με κερδοφόρα επαγγέλματα όπως η γουναρική, η βυρσοδεψία, η σαπουνοποῒα, η κηροπλαστική, οι υδρόμυλοι, οι υδροτριβές, το εμπόριο κάθε άλλου προϊόντος, κρασιού, σιταριού, μάλλινων και βαμβακερών υφασμάτων και νημάτων, χρυσού κ.λπ.
Το Μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου Εράτυρας. Παλιά χτισμένη το 1797, ανακινήθηκε μετά.
H Mαγούλα στο κέντρο ένας γήλοφος σε σχήμα πυραμίδας. Εράτυρα (Σέλιτσα).Φωτ.eratyra.gr
Εράτυρα και η περιοχή της στην εποχή της Τουρκοκρατίας
Πρώτη γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη του χωριού Σέλτσα, όπως προαναφέραμε στον κώδικα της Μονής της Ζάμπορδας. Οι Τούρκοι κατέλαβαν τα μέρη της Δυτικής Μακεδονίας το 1385 εγκατάστησαν φανατικούς, αιμοχαρείς Γουρούκοι βοσκοί (περιοχή Ικονίου) με πρόθεση να επικρατήσουν επί των απίστων (γκιαούρ). Οι ντόπιοι χριστιανοί εγκαταλείπουν τις πατρογονικές τους εστίες, τα εύφορα χωράφια,, τ’ αμπέλια και τα περιβόλια τους και κατέφυγαν σε μέρη δασωμένα και σε απόκρημνες χαράδρες για την ασφάλεια των. Όσοι ήταν φιλελεύθεροι και ανυπότακτοι, έπιαναν τα βουνά ή στις ξενιτιές. «Κάλιο να ζης με τα θεριά παρά να ζης με Τούρκους». Αυτοί που έμειναν στον κάμπο έγιναν κολλήγοι στα τσιφλίκια των τούρκων αξιωματικών και των Τουρκαλβανών. Όσοι επέζησαν στα άγονα βουνά απόκτησαν αυτοπεποίθηση και έβλεπαν τους καμπίσιους περιφρονητικά και τους θεωρούσαν προσκυνημένους.
Οι ανθεκτικοί οργανισμοί επέζησαν στις κακουχίες, οι ασθενέστεροι δεν άντεξαν τις ταλαιπωρίες. Κατ’ αυτόν τρόπο διατήρησαν την υπόστασή τους χάρις στην ελληνική γλώσσα την συνείδηση και τα ελληνοχριστιανικά ήθη και έθιμα. Οι θρύλοι,, τα παραμύθια, τα δημοτικά τραγούδια, οι γιορτές ,τα πανηγύρια ήταν μια νοσταλγία για το παρελθόν κι ένας πόθος για ένα καλύτερο μέλλον. Ο θρύλος της Αγίας Σοφίας με το μαρμαρωμένο βασιλιά, το Μεγαλέξανδρο με τ’ άλογο του που πηδούσε στις ράχες των βουνών, το άλογο του προφήτη Ηλία που πάτησε στο βράχο και αποτυπώθηκε η πατημασιά του και άλλα έτρεφαν τις παιδικές ψυχές. Αργότερα το 18 αιώνα η διάβαση του εθναποστόλου Κοσμά του Αιτωλού από την Εράτυρα συγκλόνισε τις ψυχές των ραγιάδων και σήμερα κυκλοφορούν τα λόγια και οι διδαχές του.
Σιγά σιγά με το πέρασμα του χρόνου, οι κάτοικοι που ήταν διασπαρμένοι άρχισαν να συγκεντρώνονται στην Εράτυρα. Από το 1534 ο οικισμός άρχισε να μεγαλώνει πολύ γρήγορα μέσα σε λιγότερο από 200 χρόνια έγινε πολυάνθρωπη κωμόπολη της Δυτικής Μακεδονίας, αλλά και πιο πλούσια κεφαλοχώρια της περιοχής.
Δυστυχώς ο άτυχος για τους Έλληνες Ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1770 ήταν καταστρεπτικός και για την Εράτυρα. Το 1774 την 1η Απριλίου μέρα Δευτέρα οι Αλβανοί μισθοφόροι εισέβαλαν με πρωτοφανή αγριότητα και αφού πυρπόλησαν 104 σπίτια και μαγαζιά και τις εκκλησίες των 12 Αποστόλων και της Αγίας Παρασκευής, σκότωσαν απάνθρωπα αρκετούς κατοίκους και πλιατσικολόγησαν ολόκληρη την κωμόπολη. Οι κάτοικοι πολέμησαν με γενναιότητα εναντίον των επιδρομέων στους στενούς μεσαιωνικούς δρόμους της παλιάς Εράτυρας. Δύο χρόνια μετά το χαλασμό το 1776 ο Κοσμάς του Αιτωλού πέρασε από την Εράτυρα και ενθάρρυνε τους κατοίκους.
Όταν έφθασε ο Άγιος Κοσμάς ήταν Κυριακή και γινόταν γάμος. Στο άκουσμα της άφιξης του Αγίου Κοσμά, άφησαν το γάμο και το σεργιάνι οι κάτοικοι και έτρεξαν να υποδεχτούν τον ιεραπόστολο και ν’ ακούσουν τη διδαχή του. «Είστε ευλογημένοι είπε και είστε στον κόρφο της Παναγίας. Δείχνοντας το Συνάσκιο πρόσθεσε θ' αρθεί μέρα που σ’ αυτό το βουνό θα μαζωχτούν εννιά χωριά για να σωθούν. Θα σας σώζουν πάντοτε οι άγιοι που τους τιμάτε στα πολλά εξωκκλήσια. Οι μικρότεροι να ακούτε και να σέβεστε τους μεγαλύτερους και επήνεσσε τους κατοίκους γιατί διατηρούσαν Σχολειό γιατί όπου υπάρχει σχολειό κλείνει μια φυλακή. Συμβούλεψε τους κατοίκους να μη είναι περήφανοι και να έχουν αγάπη και ομόνοια».
Το 1611 έγινε η επανάσταση του Μητροπολίτου Τρίκκης Διονυσίου του φιλοσόφου, με δυσάρεστα αποτελέσματα. Οι Τούρκοι έπνιξαν την επανάσταση και σφάχτηκαν 30.000 Μακεδόνες στο Θεσσαλό--Ηπειρωτικό χώρο. Στην εποχή αυτήν τοποθετούν τα χρονικά της εποχής την καταστροφή του Σισανίου και τον απαγχονισμό του Μητροπολίτου που είχε έδρα το Σισάνιον. Πολλοί ανάγκασαν στους χριστιανικούς πληθυσμούς να βρουν φιλόξενη αγκαλιά του Σισανίου. Το 1690-1697 εξαπολύθηκαν διωγμοί και καταπιέσεις στους χριστιανικούς πληθυσμούς. Αλλά με τα Ορλωφικά (1761-62), οι Τουρκαλβανοί έκαμαν σφαγές. Στα ταραγμένα χρόνια του 18ου αιώνα μετοίκησαν από τα βλαχοχώρια της Πίνδου, πολλές οικογένειες που πιέζονταν από τα στίφη των Τουρκαλβανών και εγκαταστάθηκαν στην Εράτυρα και συνέβαλαν στην πρόοδό της. Οι βλαχόφωνοι αυτοί έχασαν τη γλώσσα τους στην πρώτη γενεά και ασχολήθηκαν με το εμπόριο και τις καλές τέχνες. Από την οικογένεια Τσιολέκα αναδείχθηκε ο πρωθυπουργός της Σερβίας, ο βλάνταν Τζιώρτζεβιτς (1895-1900). Στα κρησφύγετα του Ασκίου σ’ εποχές πολέμων και διωγμών κατέφυγαν για να σωθούν προσωρινά πολλοί κάτοικοι των γειτονικών χωριών και επανήλθαν μετά την καταιγίδα, όπως αναφέρεται μετά το 1788, το 1821, 1876, 1912 και πρόσφατα το 1941—1943.
Άγιος Κοσμάς του Αιτωλού
Αλή Πασά ο Τεπελενλή
Από το 1876 με το Ρωσοτουρκικό πόλεμο και με την επανάσταση διαφόρων λαών της Βαλκανικής Χερσονήσου, η τουρκική κυβέρνηση ενίσχυσε τα σύνορά της προς την Ελλάδα και ζήτησε Γκέγκηδες εθελοντές. Οι αυθαιρεσίες και οι δολοφονίες που έκαναν οι Γκέγκηδες έγινε αιτία να διαμαρτυρηθούν οι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων της Θεσσαλονίκης στην Τουρκική Κυβέρνηση και απαίτησαν την κατάργηση των εθελοντών αυτών Η τουρκική κυβέρνηση συμφώνησε και κατάργησε τα άτακτα εθελοντικά σώματα.
Οι πληθυσμοί αυτοί είτε ήταν γηγενείς, είτε πρόσφυγες, δεν ήταν δυνατόν να διαμείνουν μόνιμα λόγω της φτωχής γης που δεν μπορούσε να τους διαθρέψει και γι’ αυτό ξενιτεύονταν προσωρινά ή μόνιμα. Πρέπει να έχουμε υπόψη ότι κατά τα χρόνια αυτά είχαμε και μεγάλη θνησιμότητα από τις διαφορές θανατηφόρες επιδημίες. Η Εράτυρα υπήρξε καταφύγιο των κατατρεγμένων και κυνηγημένων κατοίκων άλλων τόπων, λόγω της θέσεώς της, της χριστιανικής καλοσύνης και του πατριωτισμού των κατοίκων. Τα αισθήματα φιλοξενίας για τους ξένους τα συναντούμε και σήμερα.
Στην Εράτυρα οι προσφυγές εγκαθίστανται ολόκληρες οικογένειες και σπἀνια μεμονωμένα άτομα. Συνήθως οι οικογένειες αυτές είχαν το ίδιο όνομα και ήταν συγγενείας ή σειράς. Ο χαρακτηρισμός της συγγένειας ως «σειράς» διατηρείται και σήμερα. Λέμε ότι είμαστε σειρά είτε εξ αίματος, είτε εξ αγχιστείας. Συνήθως οι οικογένειες ή «σειρές» μένουν κατά γειτονιές και έχουμε σήμερα τα Ζιαμάθκα, Γιουμπλιακάθκια, Καραμανάθκα, Κατανάθκα κ.ο.κ.
Το 1804 η Εράτυρα έγινε τσιφλίκι του Αλή πασά, αυτοί που έμειναν στην πολύπαθη γενέτειρά τους ακολούθησαν τις τύχες των υπόλοιπων σκλάβων Ελλήνων και δεινοπάθησαν στη διάρκεια της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821. Η Εράτυρα στην ακμή της είχε πάνω από 3000 κατοίκους, αλλά οι συχνές επιδρομές των Τουρκαλβανών γκέγκηδων και η θηριωδία του Αλή Πασά, ανάγκασαν πολλούς να ξενιτευτούν στην Κωνσταντινούπολη, Αμερική, Αυστραλία, Γερμανία. Εκεί με την εργατικότητά τους δημιούργησαν μεγάλες περιουσίες, μα δεν ξεχνούν τη γενέτειρά τους. Οι πάμπολλες δωρεές εξάλλου, σε διάφορα κοινωφελή έργα, αποδεικνύουν άριστα την αγάπη και τη στοργή για την πατρογονική τους γη. Αλλά και στον Εθνικό τομέα οι Ερατυρείς δεν υστέρησαν. Άφθονο είναι το αίμα που πρόσφεραν στους Εθνικούς Αγώνες. Το Μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου ήταν Πνευματικός Φάρος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Μεγάλη ήταν η προσφορά του και στο Μακεδονικό Αγώνα. Αθέατο όπως είναι, αποτέλεσε το κέντρο κίνησης και δράσης των ανταρτικών σωμάτων για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.
Η Οθωμανική Κυβέρνηση για να διοικεί τους Έλληνες, είχε τα τακτικά σώματα ασφαλείας, το στρατό και τη χωροφυλακή (Νιζάμ ασκέρια), αλλά είχε και τους κατά τόπους μπέηδες, τοπάρχες και τους μετακινούμενους άτακτους Τουρκαλβανούς Γκέγκηδες και βασιβουζούκους (άτακτος στρατιώτης).
Μετά το 1788 ο Αλή πασάς είχε δημιουργήσει δίκτυο πρακτόρων και προπαγανδιστικών, που προσπαθούσαν να προσεταιριστούν τους προύχοντες των πόλεων και των κωμοπόλεων. Όχι με βία και με απειλές, αλλά με την πειθώ και με υποσχέσεις. Ο πανούργος Τουρκαλβανός ο Τεπελενλής έτυχε να του ανατεθεί από τη Σουλτανική Κυβέρνηση και το δερβεναγαλίκι των Τρικάλων. Έτσι ενώ πρώτα η Εράτυρα και η περιοχή υπάγονταν στα Τρίκαλα τώρα υπήχθη στα Γιάννενα που ήταν δερβέναγας ο Αλή πασάς. Τώρα ευκολότερα δημιούργησε οπαδούς και φίλους, κόμμα όπως θα λέγαμε σήμερα, τους Αλήφρονας. Αυτοί πίστευαν ότι με τον Αλή θα εξασφάλιζαν ησυχία, χρηστή διοίκηση και περιορισμό των αυθαιρεσιών από τους άτακτους γκέγκιδες.
Το 1804 όμως ο Αλή πασάς έδειξε το πραγματικό του πρόσωπο, όταν ανάγκασε τους οπαδούς και τους αντιδραστικούς να υπογράψουν τα σχετικά πωλητήρια έγγραφα και να γίνει η Εράτυρα τσιφλίκι του Τουρκαλβανό τυράννου, Το διοικητικό σύστημα της Μουχταροδημογεροντίας πλέον άλλαξε. Η δημογεροντία δεν εκλέγονταν από το λαό, αλλά κατά την επιθυμία, διαταγή και τη συναίνεση του Τεπελενλή. Το 1830 η Εράτυρα απελευθερώθηκε από την κυριαρχία του Τεπελενλή και περιήλθε στην κατοχή του στέμματος (εμπλιάκ – χουμαγιούν) κτήμα του στέμματος. Αλλά περιέπεσε σε πολύ χειρότερο και απ’ αυτό του Αλή.
Μετά την έκδοση του Χάτι σερίφ (1839) [διάταγμα απονομής ισότητας] άλλαξαν το διοικητικά πράγματα και το 1842 επανήλθε στο καθεστώς της Μουχτεροδημογεροντίας. Το καθεστώς αυτό ίσχυσε μέχρι το 1912 έτος απελευθερώσεως από την τουρκικό ζυγό, οπότε ίσχυσαν οι νόμοι του Ελληνικού κράτους .
Υπάρχει και μια υποκειμενική άποψη. Η Eράτυρα έτυχε κάποιων προνομίων στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Τα προνόμια αυτά μπορούμε να τα συνοψίσουμε στα εξής: 1) Απαγορευόταν η εγκατάσταση Τούρκων στην Εράτυρα. 2) Είχαν το δικαίωμα οι κάτοικοι να μην καταφεύγουν στα τουρκικά δικαστήρια, αλλά να εκδικάζουν τις υποθέσεις στις τοπικές κοινοτικές ή εκκλησιαστικές Αρχές, εκτός από τις ποινικές υποθέσεις. 3) Επιτρεπόταν η άσκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων και οι κωδωνοκρουσίες. 4) Επιτρεπόταν να ρίχνουν κροτίδες (μπόμπες) τις Αποκριές, στην Ανάσταση και στις αρραβώνες. 5) Του Αγίου Βασιλείου επί τρείς ημέρες επιτρεπόταν η μεταμφίεση. Ο Αλή πασάς σεβάστηκε τα προνόμια και μάλλον τα ενίσχυε. Μετά την πτώση του Αλή τα προνόμια αυτά χάθηκαν και γιαυτό παρατηρείται η κακοδαιμονία της κωμόπολης κατά το 1820-1830. Παρατηρείται το φαινόμενο της αρπαγής πολλών κτημάτων, των ποτιστικών του Μυρίχου και βοσκοτόπων, από τους γειτονικές μπέηδες της Πέλκας και οι βαλαάδες του Καλονερίου . Τότε πολλοί Ερατυρείς επιδόθηκαν στο εμπόριο. Μετά το 1850 οι αδελφοί Ιωάννης και Αντώνης Κάτανος και άλλοι ασχολήθηκαν με εμπορικές δραστηριότητες. Σιγά σιγά επανακτήθηκαν και τα πράγματα μπήκαν στον κανονικό τους δρόμο.
Ένα περιστατικό εξαναγκασμού σε αποδημία διασώθηκε το περιστατικό σε σημείωμα του 1847 Είναι το ακόλουθο: Ήταν στην Εράτυρα μια πλούσια οικογένεια του Πιστρικοίλη. Το σπίτι το Πιστρικοιλάδικο σώζεται ακόμη και το έχουν οι αδελφοί Χατζηνικολάου (Γκαντἐμη). Ο Πιστρικοίλης είχε συγκεντρώσει πάρα πολλά πλούτη, λέγεται ότι τα Ναπολεόνια και τα άλλα χρυσά νομίσματα τα ήλιαζαν στα βουβαλοκόζινα, επειδή φοβούνταν μήπως χαλάσουν χωμένα μέσα στη γη. Οι κατακτηταί πληροφορήθηκαν αυτό το γεγονός, από τους πράκτορές τους και έστειλαν στρατιωτική δύναμη για να τα κατάσχει τα αμύθητα πλούτη. Πράγματι ένα απόγευμα έφθασε στρατιωτικό τμήμα και ο επικεφαλής κάλεσε τον Μουχτάρη να υποδείξει το σπίτι του Πιστρικοίλη. Ο Μουχτάρης κατάλαβε περί τίνος πρόκειται. Άργησε να παρουσιαστεί και ειδοποίησε την οικογένεια Πιστρικοίλη τι συνέβαινε. Όταν παρουσιάστηκε ο Μουχτάρης είχε δύσει ο ήλιος. Τους οδήγησε στην είσοδο του σπιτιού, αλλά κατά τον Τούρκικο νόμο, το οικογενειακό άσυλο ήταν απαραβίαστο μετά τη δύση του ηλίου. Γι’ αυτό έβαλαν φρουρά στην πόρτα για να μη φύγουν οι ένοικοι και αυτοί απεδόθησαν στο φαγοπότι. Το σπίτι όμως αυτό είχε και άλλη πόρτα στον πίσω δρόμο. Άφησαν λοιπόν τα φώτα αναμμένα στο σπίτι, ναύλωσαν αγωγιάτες, οι οποίοι έβαλαν τσουβάλια στα πόδια των ζώων για να μην ακουστούν και αφού φόρτωσαν ότι μπορούσαν, έφυγαν από τον άλλο δρόμο προς άγνωστη κατεύθυνση, ίσως για το εξωτερικό. Όταν ανέτειλε ο ήλιος παραβίασαν τη είσοδο οι Τούρκοι, αλλά βρήκαν άδειο το σπίτι. Πλιατσικολόγησαν όλο τον πλούσιο εξοπλισμό σε έπιπλα και έφυγαν. Αυτού του είδους οι νόμιμες ληστείες ανάγκασαν τους πλουσίους να εγκαταλείψουν τη γενέτειρα.
Διασώθηκε μια πληροφορία σχετικά με την αρπαγή μιας κοπέλας από την Εράτυρα. Οι Παπαοικονόμου είχε μια όμορφη θυγατέρα, την οποία ανακάλυψαν οι πράκτορες του Αλή πασά, ανάφεραν το γεγονός και ήρθαν άνθρωποι να πάρουν το κορίτσι. Ο Παπαοικονόμου το πληροφορήθηκε, όταν ήρθαν οι απεσταλμένοι και πάντρεψε την θυγατέρα του μ’ έναν υπάλληλό του, ο οποίος δεν ήτο και τόσο κατάλληλος αλλά θέλησε να σώσει τη θυγατέρα του από τη βεβήλωση. Παντρεμένες γυναίκες δεν έβαζαν στα χαρέμια τους οι Τούρκοι. Επειδή όμως φοβήθηκε μήπως ο Αλή πασάς τον τιμωρήσει έφυγε οικογενειακώς και πήγε στην Κεντρική Ευρώπη. Οι Αρβανίτες άρπαξαν μια ανυπεράσπιστη κόρη εξ ίσου όμορφη για να δικαιολογήσουν από την Εράτυρα.
Η Φιλική Εταιρεία ήταν η σημαντικότερη από τις μυστικές οργανώσεις που σχηματίστηκαν για την προετοιμασία επανάστασης για την απελευθέρωση των Ελλήνων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία
Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης (12 Δεκ.1792- 31 Ιαν. 1828). Έλληνας Κων/πολίτης πρίγκιπας, στρατιωτικός, λόγιος και αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας.
Ο Ιωάννης Φαρμάκης γεννήθηκε στη Βλάστη της ιστορικής επαρχίας της Εορδαίας της Δυτικής Μακεδονίας.1772. Ο Ιωάννης Φαρμάκης με τον Γεώργιο Ολύμπιο, βάζει φωτιά στην πυριτιδαποθήκη στη μονή Σέκου
Το 1820 η ιστορική κωμόπολη παρ’ όλες τις εσωτερικές και εξωτερικές αναταραχές έλαβε μέρος ενεργό στον ιερό αγώνα. Στην πρώτη σειρά έχει να παρουσιάσει το φλογερό ιεροδιάκονο Θεοφάνη Πούλιο μετέπειτα Μητροπολίτη Μαντινείας και Κυνουρίας. Αυτός μυημένος στη Φιλική Εταιρεία μύησε πολλούς στην Ανατολική Μακεδονία, πολέμησε στη Χαλκιδική ως ιδιαίτερος γραμματέας του Εμμανουήλ Παπά και αργότερα έγινε πνευματικός του Ελληνικού πολεμικού στόλου της Ύδρας πυρπολών τις καρδιές των αγωνιστών με τα φλογερά του κηρύγματα. Ερατυρείς έλαβαν μέρος σαν υπερασπιστές στη μάχη της Νάουσας, που όπως λέει η σημείωση ότι εφονεύθησαν. Ένα σώμα ακόμα επίλεκτων νέων της Εράτυρας, με αρχηγό το Γιάννη Παπαναστάση και αριθμό 14 ανδρών, πολέμησαν στη Σιάτιστα με το Λιόλιο Νιόπλιο. Από τους αγωνιστές της Νάουσας επέστρεψαν ένας, ο Στέργιος Τζήκας που θα τραυματίστηκε ή κανένα άλλο σημάδι απόχτησε που έγινε αντιληπτός από τους Τούρκους, οι οποίοι όχι απλώς τον ανέκριναν αλλά και τον έδειραν πάρα πολύ.
Το καλοκαίρι του 1822 ο Χουριέτ πασάς από τα Γιάννενα φοβούμενος μήπως επαναστατήσει η Δυτική Μακεδονία μιμούμενη τη Νάουσα έστειλε επιδρομέας τον Τουρκαλβανό Μασούτ Σρόμπολι επικεφαλής δυνάμεως 1500 ανδρών, να τρομοκρατεί όλες τις κωμοπόλεις της Δυτικής Μακεδονίας, να σκορπίσει την καταστροφή και να καταλάβει τη Σιάτιστα που ήταν εξοπλισμένη. Όταν έφθασε ο Σρόμπολις στα ριζά των βουνών της Σιατίστης μάλλον φοβήθηκε για τους εμπειροπολέμους μαχητές, το δυσπόρθητο της τοποθεσίας και τη δύναμη του πυρός που διέθεταν οι Έλληνες και δεν επετέθη. Η μανία του όμως στράφηκε εναντίων των χριστιανικών χωριών της περιοχής. Το 1824 η Εράτυρα ανυπεράσπιστη πλέον δέχθηκε την εισβολή και την εγκατάσταση προσωρινά 2.500 περίπου Τουρκαλβανών και αναγκάστηκαν οι κάτοικοι να την εγκαταλείψουν.
Περί το 1870 τρεις λησταντάρτες, αλλά με κλεφτικό ιδεαλισμό, δέσποζαν στην Δυτική Μακεδονία και Ήπειρο, ο Λεωνίδας από τη Σαμαρίνα, ο Γ. Δούκας από τη Γαλατινή, (με παρατσούκλι ‘Νταβέλης’, συνώνυμο με τον νοτιοελλαδίτη ληστή Νταβέλη) και Π. Τσιόκας (‘Αλαμάνης’). Επικηρύχθηκαν από τις Τουρκικές Αρχές αντί χιλιάδων χρυσών λιρών, διότι είχαν εξοντώσει πολλούς Τουρκαλβανούς αποσπασματάρχες και ντερβεναγάδες. Η έδρα του Νταβέλη ήταν ο Συνάσκιος και το Μουρίκι. Οι Τούρκοι της περιοχής ζούσαν με αγωνία και περιόριζαν τις αυθαιρεσίες τους σχετικά. Οι Έλληνες ανέπνεαν από την παρουσία των ληστανταρτών. Είναι χαρακτηριστικό ένα τραγούδι της εποχής που αναφέρεται στους κλέφτες του Νταβέλη.
Ψηλά στης Σέλτσας τον Αηλιά
Και στ’ Αθανάσ’ την Εκκλησιά
Και στου Κουτσικού τα μέρη
Γειά σου αρχιληστή Νταβέλη
Εκεί ‘ ναι οι κλέφτες οι πολλοί
όλοι ζωσμένοι με σπαθί
κάθονται και τρων και πίνουν
το Λιαψίστι σεργιανίζουν
Βρε Μπέηδες κατσ’ τε καλά γιατί σας καίμε
Τα χωριά – Γρήγορα στ’ αρματολίκι να μας στείλτε μεταλλίκι
Στέλνουν και γράμμα στη Κυρά
Και τη ζητούν πολλά φλούρια
Και φλουριά αν τους στείλει
Μεσ’ την Πέλκα θα τους ίδη
Πιάνουν και γράφουν μια γραφή και χαιρετούνε τον Κατή
Γράφουν και στον Καϊμακάμη
Τεμενάδες να τους κάμει.
Θεοφάνης (Δημήτριος ) Πούλιος
Το κοσμικό του όνομα ήταν Δημήτριος Πούλιος. Γεννήθηκε στη Σέλιτσα (Εράτυρα) στις 6 Ιανουαρίου του 1787. Πρώτος ποιμενάρχης της νέας εκκλησιαστικής Επαρχίας Μαντινείας και Κυνουρίας το 1852. Αρχιερεύς πεπαιδευμένος με σπουδές στις Κυδωνίες και μαθητής του Γρηγορίου Σαράφη. Η επαναστατική δράσις του εντοπίζεται αρχικά στην Κσσσάνδρα, όπου διετέλεσε γραμματεύς του Εμμανουήλ Παπά. Αργότερα συμμετείχε στις φονικές πολεμικές επιχειρήσεις της Νοτιωτέρας Ελλάδος και στις κατά θάλασσαν. Στον ιερό Κλήρο εισήλθεν μετά την Επανάστασιν και εχρημάτισε διδάσκαλος στις Σπέτσες και ακολούθως προσέφερε υπηρεσίες ως Β και Α Γραμματεύς της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, εις διαδοχήν του Θεοκλήτου Φαρμακίδη. Αρχιεπίσκοπος Μαντινείας και Κυνουρίας εξελέγη την 21 Οκτωβρίου 1852 και επόμανε την Επαρχία του μέχρι του Θανάτου του 3 Μαρτίου 1868. Υπήρξεν αγαθός και φιλάνθρωπος Αρχιερεύς και με την Διαθήκην του κατέλιπε τα ύπαρχοντά του στους φτωχούς και εμπεριστάτους. Οι πληροφορίες ελήφθην από τον συγγραφέα Γρηγορίου Βέλκου, "Θεοφάνης ο Σιατιστεύς. Θεσ/νίκη 2001
Διόνυσος ο Φιλόσοφος
Ο Διονύσιος ο Φιλόσοφος, ήταν κληρικός και ηγέτης αγροτικών εξεγέρσεων κατά των Τούρκων. 1560 - 1611
Ήταν Ηπειρώτης με Μακεδονική καταγωγή από την Αβδέλλα Γρεβενών γεννημένος στην Παραμυθιά. Έγινε μοναχός στο Διχούνι σε πολύ μικρή ηλικία. Αργότερα, στην ηλικία των 15, έφυγε στην Πάδοβα για σπουδές στην Ιατρική, Φιλοσοφία, Φιλολογία, Λογική, Αστρονομία και την Ποίηση. Λόγω της ευρυμάθειας και της γλωσσομάθειάς του, απέκτησε το προσωνύμιο "Φιλόσοφος". Το 1582 εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη . Το 1593 χειροτονήθηκε μητροπολίτης Λάρισας. Κατοικούσε στα Τρίκαλα, που εκείνη την εποχή ονομάζονταν Τρίκκη. Ήταν άνθρωπος μορφωμένος και πολύ προοδευτικός. Αρχικά ήρθε σε συνεννόηση με τον Δούκα της Νεβέρ, απόγονος των Παλαιολόγων, , κι άρχισε να οργανώνει τους Έλληνες για να εξεγερθούν. Τότε προδόθηκε και το Πατριαρχείο έσπευσε να τον καθαιρέσει. Ο ίδιος αναγκάστηκε να καταφύγει στην Ιταλία και αργότερα στην Ισπανία. Εκεί εξακολούθησε να καταστρώνει σχέδια εξεγέρσεως κατά των Τούρκων, αποστέλλοντας στην Πελοπόννησο απεσταλμένους του, για να προσεταιρισθεί τους Μανιάτες. Επιδίωξε να κερδίσει την επιρροή του βασιλιά της Ισπανίας και του Πάπα, για να τον στηρίξουν στον επαναστατικό του αγώνα. Στη διασπορά συσπείρωσε κοντά του αρκετούς Έλληνες, όπως ο Ιωάννης Μινώτος . Επέστρεψε στην Ελλάδα όπου εγκαταστάθηκε στο μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου μεταξύ Κερασόβου και Ραδοβύζι στη Θεσπρωτία. Με διδάγματα που είχαν ως επίκεντρο το διακαή πόθο για την ελευθερία, άρχισε να αφυπνίζει τους πληθυσμούς στρατολογώντας άνδρες εναντίον των Τούρκων. Στενοί του συνεργάτες υπήρξαν οι Ζώτος Τσίριπος, Γεώργιος και Λάμπρος Ντελής. Ηγήθηκε δύο εξεγέρσεων αγροτών εναντίον των Τούρκων, μία στην περιοχή των Αγράφων το 1600 και μια το 1611 στα Ιωάννινα, , τα οποία μάλιστα κατέλαβε για λίγο. Στη δεύτερη εξέγερση, κατά τη νύχτα της 10-11 Σεπτεμβρίου μαζί με περίπου 800 επαναστάτες κατέλαβαν τα Ιωάννινα βάζοντας φωτιά στην οικία του πασά Οσμάν. Οι τούρκικες δυνάμεις που αρχικά τράπηκαν σε φυγή, ταχέως ανασυντάχθηκαν, επιτέθηκαν στους επαναστάτες και τους απέκοψαν. Μετά την αποτυχία της εξεγέρσεως ο Διονύσιος κατέφυγε σε σπήλαιο των Ιωαννίνων, αλλά προδόθηκε και συνελήφθη. Πλέον στα χέρια των Τούρκων βρήκε τραγικό θάνατο (γδάρθηκε ζωντανός), χωρίς, όπως αναφέρεται, να λυγίσει ούτε στιγμή. Το δέρμα του το γέμισαν με άχυρο, και το περιέφεραν από πόλη σε πόλη μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Οι Τούρκοι προέβησαν σε αντεκδικήσεις κατά του ηπειρωτικού πληθυσμού ενώ ως συνένοχοι του Διονυσίου θανατώθηκαν οι επίσκοποι Δημητριάδος (Βόλου) Αγάπιος και Φαναρίου Σεραφείμ. Από τους εχθρούς του αποκαλούνταν ειρωνικά «Σκυλόσοφος».
Ο Γεωργάκης Ολύμπιος. αρματολός, Φιλικός, αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης, από τους πιο άξιους συνεργάτες του Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Κατά την πολιορκία της Μονής Σέκου από τους Τούρκους, ανατίναξε την πυριτιδαποθήκη, για να μην πέσουν, αυτός και οι σύντροφοί του, στα χέρια των Τούρκων.
O Γεωργάκης Ολύμπιος γεννήθηκε την άνοιξη του 1772 στο Λιβάδι (4/3/1772). Η μητέρα του ήταν κόρη Λιβαδιώτη προύχοντα, ο δε πατέρας του Νικόλαος γεννήθηκε στη Φτέρη Πιερίας και καταγόταν από τους Λαζαίους, φημισμένους αρματoλούς του Ολύμπου. Η μητέρα του, Νικολέτα, πέθανε λίγα χρόνια μετά τη γέννηση του γιου της. Το χαϊδευτικό όνομα Γιωργάκης, με το οποίο έμεινε στην Ιστορία, δείχνει τη στοργή, τις φροντίδες και τις περιποιήσεις της γιαγιάς του Αγνής και ολόκληρης της οικογένειάς του, που τον είχε μοναχογιό. Το οικογενειακό του περιβάλλον, των Λαζαίων, δεν τον έκανε μόνο καλό πολεμιστή, αλλά του έδωσε και την καλοψυχία, τη γενναιοψυχία, τη μετριοφροσύνη. Αργότερα ο Γιωργάκης φοίτησε στο ονομαστό Σχολείο του Λιβαδίου κοντά στους σοφούς δασκάλους Ιωνά Σπαρμιώτη και Ιωάννη Πέζαρο. Κατά την Τουρκοκρατία, ο Όλυμπος και τα Πιέρια υπήρξαν άντρα καπεταναίων όπως οι Ζήδρος, Λάζος, Βλαχάβας κ.ά. οι οποίοι αποτέλεσαν πρότυπα παλικαριάς, αντρειοσύνης και φιλελευθερισμού για τον Ολύμπιο, επηρεάζοντας τον χαρακτήρα, το φρόνημα και τις ιδέες του. Κατά την παραμονή του στη Σερβία, ο Γεωργάκης Ολύμπιος αγωνίστηκε αγωνιζόμενος ηρωικά στο πλευρό του Σέρβου ηγεμόνα Καραγεώργη, αποκτώντας την αγάπη και το θαυμασμό όλων των Σέρβων. Όπως και ο Ρήγας Φεραίος, πίστευε πως οι βαλκανικοί λαοί θα απελευθερώνονταν από τους Τούρκους μόνο αν πολεμούσαν ενωμένοι. Στα 1817, μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Γ. Λεβέντη και δεν έγινε απλό μέλος της αλλά απόστολος.[7] Το καλοκαίρι του 1820 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, τον διόρισε Αρχιστράτηγο των επαναστατικών δυνάμεων στη Μολδοβλαχία. Τον Ιανουάριο του 1821, με εντολή του Αλέξανδρου Υψηλάντη, ο Ολύμπιος και άλλοι Έλληνες του Βουκουρεστίου, παρακίνησαν σε επανάσταση εναντίον των Τούρκων τον ντόπιο οπλαρχηγό Θεόδωρο Βλαδιμηρέσκου. Η επανάσταση αυτή κηρύχθηκε στις 17 Ιανουαρίου 1821 και είχε την κρυφή στήριξη της Φιλικής Εταιρείας.
Την 23η Φεβρουαρίου 1821, ο Υψηλάντης, ο οποίος είχε ήδη εισέλθει στη Μολδαβία, κήρυξε την επανάσταση στη Μολδοβλαχία. Ο Ολύμπιος με 1500 παλικάρια τον συνάντησε γεμάτος ενθουσιασμό παρόλο που ο Υψηλάντης του είχε αφαιρέσει τη γενική Αρχιστρατηγία. Σ’ όλη τη διάρκεια της επανάστασης αγωνίστηκε με μεγάλο πείσμα και ηρωισμό. Στη μοιραία μάχη του Δραγατσανίου, 7 Ιουνίου 1821,[9]ρίχτηκε στη μάχη και με πολύ κόπο και άμεσο κίνδυνο της ζωής του κατόρθωσε να περισώσει τη Σημαία και τα λείψανα του Ιερού Λόχου. Πληγωμένος και ο ίδιος θρήνησε τον χαμό τόσων γενναίων παλικαριών. Μετά την καταστροφή έφυγαν όλοι να γλιτώσουν. Ο Υψηλάντης με τον Ολύμπιο αποφάσισαν να ανοίξουν δρόμο, μέσω Βλαχίας και Μολδαβίας, μέχρι τα σύνορα της Ρωσίας και από εκεί να φτάσουν στην Ελλάδα. Μετά τις ήττες των επαναστατών στο Δραγατσάνι και το Σκουλένι, το κυριότερο επαναστατικό σώμα που απέμενε ήταν αυτό του Ολυμπίου, το οποίο είχε συνενωθεί με το τμήμα του Ιωάννη Φαρμάκη, αριθμώντας συνολικά 800 περίπου εκλεκτούς ιππείς.
Οι δύο αρχηγοί, όταν έμαθαν ότι ισχυρές τουρκικές δυνάμεις, μαζί με αυτές του Σάββα Καμινάρη, κινούνταν εναντίον τους, έκριναν ότι η συνέχιση του αγώνα στη Βλαχία δεν είχε πια νόημα. Έτσι αποφάσισαν να φτάσουν ακολουθώντας ορεινή διαδρομή και πολεμώντας, μέχρι τη Βεσσαραβία, από όπου θα μπορούσαν να βρουν κάποιο τρόπο να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Ο Ολύμπιος έκανε αυτή τη διαδρομή πάνω σε φορείο, καθώς ήταν άρρωστος από τις ταλαιπωρίες και τη λύπη του. Μέχρι τα μέσα Αυγούστου, το σώμα των Ολυμπίου - Φαρμάκη παρέμεινε στα δυσπρόσιτα βουνά της Μολδαβίας, στην περιοχή της Βράνσας, ερχόμενο πολλές φορές σε συμπλοκές με τουρκικά αποσπάσματα. Κατά το τέλος Αυγούστου, ο Ολύμπιος εξέδωσε προκήρυξη όπου διαφαίνεται το υψηλό του φρόνημα εκείνο τον καιρό (η προκήρυξη βρέθηκε στα αυστριακά αρχεία): «Ανδρείοι Έλληνες! Όλοι μας, ευγενείς, αδελφοί, υποκύψαμε σε μια τρομερή μοίρα. Από τους ομόδοξους γείτονές μας εκείνοι που μας υποσχέθηκαν βοήθεια, μας εγκατέλειψαν, οι άλλοι με συκοφαντίες εχαρακτήρισαν σαν έγκλημα τους αιματηρούς αγώνες μας για τη θρησκεία και την ύπαρξή μας. Ψηλά το κεφάλι αδέλφια. Δείξτε πως είστε αντάξιοι των προγόνων σας. Εσώσαμεν εν τούτοις τη τιμήν μας.
Η Ευρώπη εγνώρισε τους γυιούς της Ελλάδας. Η βοήθεια που υποσχέθηκε η Ρωσία έρχεται πολύ αργά για μας... Ας πεθάνωμε κοιτάζοντας άφοβα τον θάνατο στα μάτια. Ζήτω η θρησκεία και η ελευθερία της Ελλάδας! Θάνατος στους βαρβάρους». Τελικά έμειναν μαζί με τους Ολύμπιο και Φαρμάκη, μόνο 350 περίπου πολεμιστές, με τους υπόλοιπους, ιδιαίτερα όσους προέρχονταν από γειτονικά μέρη, να εγκαταλείπουν τον αγώνα. Οι δύο οπλαρχηγοί κατευθύνθηκαν στη Μονή Νάμτσου και από εκεί στη Μονή Σέκου, η οποία απείχε 24 ώρες από το Ιάσιο. Στην αρχή, ο Σελήχ πασάς έστειλε εναντίον τους 300 ιππείς οι οποίοι έπεσαν σε ενέδρα τμήματος ανδρών του Φαρμάκη, με αποτέλεσμα να τον φόνο 200 Τούρκων και τη σύλληψη τριών αιχμαλώτων. Από αυτούς τους αιχμαλώτους οι Έλληνες έμαθαν πως μεγάλη εχθρική δύναμη πλησίαζε στη Μονή, πράγμα που τους έβαλε σε σκέψεις να την εγκαταλείψουν. Από τους αρχηγούς, ο Ολύμπιος ήταν υπέρ της διάσχισης της Μολδαβίας με κατεύθυνση τη Βεσσαραβία. Οι επαναστάτες σχεδίαζαν να αμυνθούν στην είσοδο της στενής κοιλάδας όπου βρισκόταν η μονή, χωρίς να γνωρίζουν ότι υπήρχαν μονοπάτια στα γύρω βουνά τα οποία οδηγούσαν στο εσωτερικό της κοιλάδας. Πράγματι, ενώ αρχικά, στις 6 Σεπτεμβρίου, οι επαναστάτες απέκρουσαν τουρκικό σώμα 600 ανδρών, στην είσοδο της κοιλάδας, στις 8 Σεπτεμβρίου το κύριο εχθρικό σώμα άρχισε να κατεβαίνει προς τη Μονή μέσω εκείνων των μονοπατιών, έχοντας ντόπιους οδηγούς. Για να τους αντιμετωπίση, ο Ολύμπιος έβαλε τους άνδρες του στις επάλξεις της μονής, από όπου πυροβολούσαν τους Τούρκους, μη επιτρέποντάς τους να μπουν. Εν τω μεταξύ, ο Φαρμάκης με τους άντρες του, οι οποίοι είχαν αποκοπεί καθώς φρουρούσαν την είσοδο της κοιλάδας, κατάφεραν το βράδυ της 8ης Σεπτεμβρίου να μπουν στη μονή. Έτσι από το πρωί της 9ης Σεπτεμβρίου άρχισε η πλήρης πολιορκία της Μονής από τους Τούρκους, οι οποίοι διέθεταν και ένα κανόνι. Ο Τόμας Γκόρντον στην "Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως", αναφέρει ότι ο Γεωργάκης στην απελπιστική θέση που βρισκόταν απηύθυνε στους συντρόφους του την εξής προσλαλιά: «Αδελφοί, εν τη κρισίμω ταύτη περιστάσει μόνον ένδοξον θάνατον πρέπει να ευχόμεθα ελεύσεται πιθανώς ημέρα, καθ’ ην η πατρίς θέλει συλλέξει τα οστά μας και θέλει μεταφέρει αυτά προς ενταφιασμόν εις την κλασικήν γην των προγόνων μας.». Κατά τον Μαξίμ Ρεμπό ο Αυστριακός πρόξενος του Ιασίου πρόσφερε στον Ολύμπιο τη βοήθειά του για να διαφύγει σε ρωσικό έδαφος αλλά αυτός απάντησε "Πήρα τα όπλα για να χύσω το αίμα των εχθρών της πατρίδας και όχι για να σώσω τον εαυτό μου. Η ευκαιρία είναι πολύ ευνοϊκή για να τη χάσω. Ο Ολύμπιος κλείστηκε με 7 ή 11 πιστούς συμπολεμιστές του στο κωδωνοστάσιο της Μονής ενώ ο Φαρμάκης με τους υπόλοιπους άντρες υπεράσπιζε τις υπόλοιπες θέσεις. Σε εκείνη τη φάση της μάχης συνέβη το πιο ένδοξο επεισόδιο της επανάστασης στη Μολδοβλαχία: κάποια στιγμή, ξέσπασε πυρκαϊά στο κωδωνοστάσιο και ο Ολύμπιος κινδύνευσε να αιχμαλωτιστεί, κάτω από συνθήκες που παραμένουν αδιευκρίνιστες. Αρνούμενος να συνδιαλλαγεί με τους Τούρκους, ζήτησε από τους συντρόφους του να φύγουν, όσοι ήθελαν να γλυτώσουν, από το κωδωνωστάσιο. Αλλά κανείς δεν έφυγε. Τότε πυροβόλησε ένα βαρέλι με πυρίτιδα και ανατίναξε το κωδωνοστάσιο, συμπαρασύροντας και Τούρκους που βρέθηκαν εκεί κοντά. Ευτύχησε να έχει θάνατο αυθεντικού ήρωα και να εκπληρώσει ακέραια ότι έγραφε τον Σεπτέμβριο του 1820 στον Αλέξανδρο Υψηλάντη: "υπόσχομαι να αγωνιστώ ως την υστερινήν ρανίδα του αίματος μου χωρίς ποτέ να με δειλιάσει καμμία ανθρώπινος περίστασις".
Η πολιορκία συνεχίστηκε με λυσσώδη άμυνα από τον Φαρμάκη και τους άντρες του, μέχρι τις 23 Σεπτεμβρίου, οπότε ο Φαρμάκης, πειθόμενος από τις εγγυήσεις του αυστριακού διπλωματικού υπαλλήλου, Βολφ, ότι οι Τούρκοι θα σεβαστούν την αμνησία και θα τους αφήσουν να φύγουν από την αυτοκρατορία, παραδόθηκε μαζί με τους υπόλοιπους αγωνιστές, εκτός από 33 άντρες οι οποίοι διέφυγαν τη νύχτα. Οι Τούρκοι δεν σεβάστηκαν τη συμφωνία και εκτέλεσαν τους επαναστάτες.
Σύσκεψη αγωνιστών
Το καραβάνι φρουρείται στις μετακινήσεις του από ενόπλους συνοδούς-αγωγιάτες. Ο πίνακας παρουσιάζει τις δυσκολίες των περιηγητών της εποχής εκείνης με την έλλειψη δρόμων, μεταφορικών μέσων και προ παντός ασφαλείας.
Η ιστορία της Καπετάνισσας Περιστέρας Κράκα (1860-1938)
Αρχηγός επαναστατικού σώματος, την περίοδο της Επαναστάσεως των Ελλήνων στη Μακεδονία, το 1878. Αδελφή του καπετάν Γούλια Κράκα, γεννημένη στη Σιάτιστα Κοζάνης το 1860. Όταν ύστερα από προδοσία θανατώθηκε μαρτυρικά ο αδελφός της (γδάρθηκε ζωντανός), ανέλαβε η ίδια σε ηλικία 17 ετών την αρχηγία του αντάρτικου σώματος και έγινε ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων.
Η Καπετάνισσα Περιστέρα Κράκα, σχημάτισε αντάρτικο σώμα 40 ανδρών και έδρασε στην Επανάσταση του 1878 ξεκινώντας κλεφτοπόλεμο με τους Τούρκους στις περιοχές Κοζάνης και Καστοριάς. Έπιασε με γρηγοράδα τους φονιάδες του αδερφού της και τους τιμώρησε κατά πώς τούς έπρεπε με τα ίδια της τα χέρια. Οι εφημερίδες μιλούσαν με θαυμαστό τρόπο για ένα κορίτσι, το οποίο, ντυμένο σαν παλικάρι, πολεμούσε σ’ ένα αντάρτικο σώμα δείχνοντας την ανδρεία και την ευτολμία της. Απ’ τα αναρίθμητα κατορθώματά της ξεχωρίζουμε την πυρπόληση του σταθμού χωροφυλακής στό Τζουμά Πτολεμαίδος και την εξολόθρευση ενός τουρκικού αποσπάσματος στά Καραγιάννια.
Η εκπληκτική αυτή Μακεδόνισσα χαρακτηρίστηκε από τη γαλλική εφημερίδα «Λε Παπιγιόν» ως η Ζαν Ντ’ Αρκ του 19ου αιώνα. Σύμφωνα με τον Ι. Αποστόλου «Επί εξ μήνας κατόπιν κανείς Τούρκος στρατιωτικός δεν ημπορούσε να κοιμάται ήσυχος. Απιστεύτως γενναία,… η κόρη αυτή, προς την οποίαν επί τέλους ηναγκάσθη να συνθηκολογήσει μία ολόκληρος Αυτοκρατορία. Της έδωσαν αμνηστία…»
Αφού οι Τούρκοι της πρόσφεραν αμνηστία, σταμάτησε τη δράση της και έζησε για λίγο ήρεμα στη Σιάτιστα. Όμως αργότερα οι Τούρκοι το μετάνοιωσαν και αιφνιδιαστικά περικύκλωσαν το σπίτι της. Η πανέξυπνη γυναίκα τους αντιλήφθηκε και διέφυγε στην Θεσσαλία το 1882. Παντρεύτηκε έναν από τους συντρόφους της, τον καπετάν Περδίκη, όμως ο άντρας της συνελήφθη στο ελεύθερο ελληνικό κράτος με την κατηγορία της ληστείας και φυλακίστηκε στην Αίγινα.
Ωστόσο ήρθε η ίδια η Περιστέρα στην Αθήνα και συνάντησε τον Βασιλιά Γεώργιο Α’ για να του εξηγήσει πως ο άντρας της δεν ήταν ληστής, αλλά πολέμησε τον Τούρκο και προστάτεψε τους υπόδουλους Έλληνες της Μακεδονίας. Σύμφωνα μάλιστα με την παράδοση, η Περιστέρα πήρε μέρος μπροστά στο Βασιλιά Γεώργιο Α’ σε αγώνα σκοποβολής, νίκησε στο σημάδι τους αξιωματικούς του βασιλιά, κερδίζοντας έτσι αμνηστία για τον άντρα της. Αφού κατάφερε να απελευθερώσει τον άνδρα της, επέστρεψε στη Θεσσαλία. Πέθανε το 1938 σε ηλικία 78 ετών.
Πηγές: HellenicCostume Society
Χαλκιδική Πολιτική. Παρασκευή, Οκτώβριος 11, 2018
Καταστροφή της Εράτυρας εξαιτίας της επαναστάσεως του 1821 και αιτία της μετανάστευσης
Όταν δημιουργήθηκε ελεύθερο ελληνικό κράτος και κυρίως μετά το 1839 οι Ερατυρείς δραστηριοποιήθηκαν για την εξαγορά του χωριού τους από το Τουρκικό Δημόσιο. Αίτια για τις ενέργειές των ήταν ο σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ, ο οποίος με το φιρμάνι “Τανζιμάτ”, έδινε υποσχέσεις και εγγυήσεις για ισονομία και ισοπολιτεία σε όλους τους υπηκόους του. Οι αγώνες εξαγοράς κράτησαν από το 1842 ως το 1865. Οι πρώτοι Δυτικο-μακεδόνες το 1842 απόχτησαν δικό τους σπίτι και χωράφι. Από το 1865 είχαν το δικαίωμα να κάνουν τις αγοραπωλησίες των κτημάτων τους με έγγραφο στην ελληνική γλώσσα, δίχως να είναι υποχρεωμένοι να προσέρχονται στις Οθωμανικές Αρχές για θεώρηση, και επικύρωση του εγγράφου και της δικαιοπραξίας.
Την ίδια εποχή παρατηρείται μια νέα φάση στην οικονομική ζωή της Εράτυρας, που συνδυάζεται και από ένα πρωτοφανές μεταναστευτικό ρεύμα. Εκατοντάδες φιλόπονοι και φιλοπρόοδοι κάτοικοι, εκμεταλλευόμενοι τις ευκαιρίες και τις ελευθερίες που τους έδινε ο Τούρκος κατακτητής, κατάφεραν να δημιουργήσουν το ισνάφι των μαστόρων (καλφάδων) και μια νέα γενιά δραστήριων βιοτεχνών και εμπορείου.
Οι πρώτοι κάθε Άνοιξη συγκροτούσαν ομάδες (συνεργεία) και ξενιτεύονταν ως το Φθινόπωρο στα μέρη που εύρισκαν δουλειά. Έργα τους (σπίτια, καμπαναριά, γεφύρια, εκκλησίες κλπ) συναντούμε από την Κοζάνη ως την Κωνσταντινούπολη και το Αϊβαλί και από τη Λαμία ως το Βελιγράδι και τη Θεσσαλονίκη.
Οι δεύτεροι στην αρχή άρχισαν να φεύγουν μόνοι τους προς την Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη, το Βουκουρέστι. Κατόπιν όμως άρχισαν να παίρνουν και τις οικογένειες τους με αποτέλεσμα δημιούργησαν Σελιτσιώτικες παροικίες, οι οποίες ποτέ δεν έπαψαν να ενδιαφέρονται ζωηρά για τη γενέτειρά τους και ειδικά για τα σχολεία, τις εκκλησίες και τα κοινοτικά έργα. Πολύ μακρύς είναι ο κατάλογος των ξενιτεμένων δωρητών και ευεργετών της Σέλιτσας εντυπωσιάζουν ακόμα και τους επισκέπτες οι δωρεές τους.
Οι ξενιτεμένοι είχαν την ασίγητη νοσταλγία για την Εράτυρα, ονειρεύονταν πάντοτε «το νόστιμον ήμαρ», έφεραν στο νου τους τα ήθη και τα έθιμα. Ο Νίκος Σαρρής ήρθε από την Κωνσταντινούπολη και τέλεσε τους γάμους του μ’ όλη την παραδοσιακή εθιμοτυπία της Εράτυρας. Υπάρχουν περιστατικά που ξενιτεμένοι ήρθαν από την Αμερική και την Αυστραλία για να τελέσουν τη βάπτιση του πρωτοτόκου τέκνου τους στην κολυμβήθρα του Αγίου Γεωργίου, εκεί που βαπτίστηκαν η μάνα και ο πατέρας. Πολλοί δε ξεκινούσαν από την ξενιτιά και έρχονταν στη γενέθλια γη και άλλη στη γη των πατέρα τους για ν’ αναπαυθούν τα κόκαλα τους σ’ αυτήν. Ο πατέρας του Νίκου Σαρρή ο Κωνσταντίνος Σαρρής (ξάδελφος του Αθανασίου Κατάνου ), βάπτισε εις την Αγίαν Τριάδα, Πέραν Κων/πόλεως εν τη 3 Μαίου 1953 τον Αντώνη Κάτανο.
Μετά το 1839 δόθηκε κάποια ισονομία στους Χριστιανούς εντός της Οθωμ. Αυτοκρατορίας άρχισαν πολλοί να ξενιτεύονται στην Κωνσταντινούπολη. Όλα τα μικρά παιδιά στην Εράτυρα γαλουχούνταν με τους θρύλους και τις παραδόσεις για την Πόλη και την Αγιά Σοφιά. Μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο 1855-56 έγινε συνθήκη και οι Χριστιανοί έλαβαν ισοπολιτεία στο Οθωμανικό κράτος. Η ξενιτιά στην Κων/πολη έγινε επιδημία. Οι περισσότεροι εργάζονταν ως κτίστες, τεχνίτες, αγιογράφοι, ξυλόγλυπτες. Πολλοί Ερατυρείς καλφάδες, διπλωματούχοι αρχιτέκτονες, οι οποίοι είχαν αναδειχθεί με την ιδιοφυΐα τους. Την εποχή αυτή δημιουργήθηκε και συντεχνία Ερατυρέων Προκυμαιοκατασκευαστών (ριχτημτζήδων). Τότε ανεγέρθησαν τα περίφημα παλάτια του Δολμά-Μπαχτσέ, του Γιλδιζ και οι προκυμαίες. Η κατασκευή των προκυμαιών, τεχνιτούς όρμους και λιμανάκια είναι το δυσκολότερο είδος τεχνικής από κάθε πλευρά. Γεγονός είναι ότι οι Ερατυρείς, προερχόμενοι από τα βουνά και μη έχοντας σχέση με τη θάλασσα είχαν αναδειχθεί οι καλύτεροι και οι πλέον περιζήτητοι ριχτημτζήδες.
Αρκετοί Ερατυρείς επιδίδονται και στο εμπόριο Πολλοί άρχισαν να φέρνουν και τις οικογένειες τους για μόνιμη εγκατάσταση. Το 1880 υπήρχαν αρκετές οικογένειές και ίδρυσαν Αδελφότητα η οποία αριθμούσε 110 μέλη από το Βεσίκταση, στη συνοικία Σουλτάν Φετήχ Μεχμέτ, στο Σαρηγκιουζέλ και στο Βεϊόγλου και σ’ άλλα προάστια. Με το εμπόριο ασχολήθηκαν οι Τζημοκαίοι, ο Ιωάννης Φωτόπουλος, γιος του Φώτη Κάλφα. Επίσης οι Κων/νος Σιάργκας, οι Παπαδόπουλοι, ο Κων. Σαρρής, Νίκος Σαρρής, Μηνάς Τσιοπλάκης, Τζύμας Χασιώτης, Τρέμας, οι αδελφοί Ιωάννης και Νικόλαος Κατάνου, των οποίων το μεγάλο κατάστημα άφησε στο Θανάση Κάτανο μέχρι το 1973. Τα τέσσερα παιδιά του Ναούμ Παπαθεοδώρου έγιναν τραπεζίτες και αργυραμοιβοί. Ο Γούτσαρης άνοιξε κέντρο στο Πέραν και άλλοι πολλοί που δεν τους γνωρίζομε. Τα ονόματα των Καταναίων και των συγγενειών ελήφθηκαν από διάφορα έγγραφα και επιστολές τοποθετούμε περί το 1900 που μετανάστευσαν στην Κων/πολη ήταν οι αδελφοί Τρέμα, Σαρρής Νικόλαος, Κων/νος και ο γιός του Νίκος, Τσοπλάκης Γεώργιος και Μηνάς, και οι αδελφοί και υιοί Κατάνου, Ιωάννης, Αντώνης, Νικόλαος, Στέργιος, Αθανάσιος. Ο Δημήτριος Τρέμας το 1898 χειροτονήθηκε παπάς, άλλαξε το επώνυμο σε Παπαμήτσιος, αλλά σήμερα οι απόγονοί του επανήλθαν στο Τρέμα. Αρκετά μέλη της οικογένειας Τρέμα ξενιτεύτηκαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου ασχολήθηκαν επιτυχώς με το εμπόριο. Βοήθησαν επανειλημμένα οικονομικά την Κοινότητα και τα Σχολεία της γενέτειράς τους. Η γιαγιά του Αντώνη Κάτανου του Αθανασίου η Αλεξάνδρα είναι από το γένος Τρέμα (1816). Ένας από τους σεβάσμιους ιερείς ήταν και ο παπά-Γιώργης Τρέμας, που πρόσφερε τις υπηρεσιές του στην Εράτυρα και πέθανε σε αρκετή προχωρημένη ηλικία το 1953.
Σήμερα από όλες τις παλιές παροικίες, η μόνοι που υπάρχει και είναι πολύ αξιόλογη και δραστήρια είναι της Θεσσαλονίκης. Στις αρχές του περασμένου αιώνα μας, επίσης άρχισε η μετανάστευση στην Αμερική, στη Βραζιλία και στην Αυστραλία. Στη διάρκεια της μεγάλης ομαδικής μετανάστευσης της δεκαετίας του ’50 και του ’60 με αποτέλεσμα στο Σίνδεϋ και στη Μελβούρνη να υπάρχει σήμερα μια δεύτερη Σέλιτσα με λαμπρούς οικογενειάρχες και πετυχημένους επαγγελματίες.
Τουρκοκρατία μετά τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου
Το έτος 1877, η Ρωσία κήρυξε πόλεμο εναντίον της Τουρκίας και το Δεκέμβριο μήνα η ρωσική χιονοστιβάδα σταμάτησε μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινουπόλεως. Με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, η Τουρκία εγκατέλειπε ολόκληρη σχεδόν τη βαλκανική χερσόνησο και δημιουργούνταν ένα νέο κράτος, η Βουλγαρία, που θα περιλάμβανε την ελληνική Θράκη και το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας. έτσι πραγματοποιούνταν το προαιώνιο όνειρο των τσάρων, της καθόδου των στο Αιγαίο Πέλαγος. Οι αλύτρωτοι Μακεδόνες, επειδή ένοιωθαν το θανάσιμο πλησίασμα των Σλάβων, άρχισαν ν’ ανησυχούν και να κινητοποιούνται. Στην Εράτυρα σχηματίσθηκε Εθνική Επιτροπή που την αποτελούσαν οι: ο ιερέας Παπαϊωάννης Οικονόμος, Παν. Αλβανός, Αθαν. Τσιάρας, Βαγγέλης Αθανασίου, Ιωάννης Τσιολέκας. Η επιτροπή αυτή πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες στον αγώνα αυτόν σε συνεννόηση με τη Μητρόπολη και το Προξενείο της Ελλάδος στο Μοναστήρι. Η επανάσταση του Ολύμπου, των Πιερίων, στο Βούρινο το 1878 και η δημιουργία προσωρινής κυβέρνησης, χαλύβδωσε το φρόνημα των Ερατυρέων και η επιτροπή στρατολόγησε αρκετά παλικάρια. Η επιτροπή ενίσχυσε τους λησταντάρτες, όπως ήταν ο Νταβἐλης, ο Αλαμάνης, ο Λεωνίδας οι οποίοι δρούσαν στο Συνάσκιο και στα γύρω βουνά. Η άνοιξη του 1878 έφερε στα βουνά πολλούς νέους. Να τι έγραφε ο λογοκρινόμενος και κατευθυνόμενος Τύπος της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή αυτή «Συμμορία ληστανταρτών προσφάτως σχηματισθείσα και αποτελουμένη εξ ογδοήκοντα ανδρών εφάνη ανελθούσα το όρος Άσκιον κείμενον πλησίον της Σελίτσης. Άλλη ληστρανταρκτική συμμορία εθεάθη περιφερομένη εις το Βογατσικόν και Μουρίκιον. Εκ των ληστανταρτών τούτων, οι μεν έφερον όπλα οπισθογεμή, οι δε παλαιά Αλβανικά όπλα εκπυρσοκροτούντα δια λιθανθράκων». Στην Αθήνα η επιτροπή των Μακεδόνων συγκέντρωσε χρήματα, αγόρασε όπλα και στρατολόγησε εθελοντές να πολεμήσουν στη Μακεδονία. Μεταξύ των εθελοντών ήταν και οι δύο Ερατυρείς, ο Μ.Ξανθόπουλος και ο Ι. Μπήτος. Αυτοί ήταν μάλλον φοιτητές. Τα ανταρτικά αυτά σώματα της Δυτικής Μακεδονίας μαζί με τα παροιμία του Ολύμπου, των Χασίων. Παρατηρήθηκαν πολλές συγκρούσεις μεταξύ ανταρτών και Τούρκων. Μια από τις πιο σημαντικές έγινε στα Νάματα. Ήταν 2.000 περίπου τακτικοί και άτακτοι Τούρκοι που περικύκλωσαν τους αντάρτες. Ύστερα από εξάωρη μάχη και αφού εξαντλήθηκαν τα πολεμοφόδιά τους, διέσπασαν τον κλοιό με το σπαθί στο χέρι οι αντάρτες και διέφυγαν με τρείς νεκρούς και λίγους τραυματίες, ενώ οι Τούρκοι είχαν περί τους 50 νεκρούς και ανάλογους τραυματίες.
Το 1880 οι λησταντάρτες Νταβἐλη, Αλαμάνης, Ναούμ, Λεωνίδας αιχμαλώτισαν μέσα στη Φλώρια τον Καϊμακάμη Σαλήμπεη και τον αρχιγραμματέα της διοικήσεως Μοναστηρίου Μπεχλιούμπεη, τους οποίους κράτησαν ομήρους, μέχρις ότου εισπράξουν τα λύτρα, κοντά στο Γέρμα. Βέβαια έλαβαν προφυλακτικά μέτρα, αλλά μαθεύτηκε το κρησφύγετο και οι Τούρκοι χτένισαν όλη την περιοχή καταπιέζοντας τους Χριστιανούς.
Το ίδιο χρόνο σφάχτηκαν από τους κλέφτες ο Τούρκος αξιωματικός Αλιούσμπεης, δύο άλλοι Τούρκοι και ένας χριστιανός. Υπαίτιοι του φόνου θεωρήθηκαν οι πρόκριτοι και οι κάτοικοι των κωμοπόλεων Εράτυρας, Γαλατινής, Σιατίστας και ζητούσαν σαν φόρο αίματος.1300 λίρες απ’ τους κατοίκους. Ο λοχαγός Σερίφ συνέλαβε τους προκρίτους και τους έκλεισε σε φυλακή, αφού τους πήρε τα ρολόγια, τα οποία εξαγόραζαν κατόπιν με χρήματα. Απ’ την Εράτυρα φυλακίστηκαν ο Ιωαν. Ν. Φωτόπουλος, Δημ. Μιχαήλ, Βασιλειάδης Θωμάς, Ιωαν. Δ. Βλάχος, Π.Παπαθεοδώρου. Αποφυλακίστηκαν και διαμαρτυρήθηκαν για τη ληστρική συμπεριφορά του αξιωματικού. Εξ αιτίας αυτών των γεγονότων και άλλων παρομοίων, η Οθωμανική κυβέρνηση έστειλε το στρατηγό Αβδουλάχ Πασά, μ’ ένα τάγμα στρατού στην Εράτυρα για να μελετήσει την κατάσταση. Στην Εράτυρα, φιλοξενήθηκε στο σπίτι του Δημητρίου Τσολέκα προκρίτου. Στην εμφάνιση των έξι ιερέων της με επικεφαλής τον πρωτοσύγκελο που ήρθαν να τον καλορίσουν, ο πασάς ο οποίος δεν είχε καλή γνώμη για τους ιερείς είπε: «Νε τσόκ παπαζλάρ βαρ μπουρντά», δηλαδή: Κάτι πολλούς παπάδες έχετε εδώ. Αφού παρέμεινε δυο μέρες και βεβαιώθηκε για την ησυχία των κατοίκων και την ασφάλεια, αναχώρησε για τη Σιάτιστα.
Ο Αλβανός λήσταρχος Δεβρελή, Βαϊράμ Αγάς με τη συμμορία του που είχε 70 περίπου άνδρες για να βοηθήσει δήθεν το στρατό, λυμαίνονταν την περιοχή Σιάτιστας και Ανασέλιτσας. Διέπραττε θηριωδίες, άρπαζε περιουσίες και σκότωνε χριστιανούς. Το Μαϊου του1898 συμμορία ληστών μπήκε στην Εράτυρα κατά το σούρουπο και κατεύθυνε στο κατάστημα του Ν. Σιαφάρα, και βρήκαν το γιό του Κώστα. Αυτός μόλις τους είδε θέλησε ν’ ανεβεί στο επάνω πάτωμα όπου είχε όπλο γκρα. Οι ληστές που γνώριζαν την παλικαριά του Κώστα Σιαφάρα και την ύπαρξη του όπλου, έριξαν και τον σκότωσαν. Δημιουργήθηκε πανικός και σύγχυση και οι κλέφτες εξαφανίστηκαν. Μετά το θρασύ αυτό περιστατικό εγκατέλειψαν την Εράτυρα και έφυγαν στην Κων/πολη και τη Σερβία.
Τα γεγονότα αυτά ανάγκασαν τους κατοίκους των χωριών και της Εράτυρας να ενεργήσουν. «Την συμμορίαν ταύτην οι Έλληνες συνήντησαν εις απόκρημνόν τι μέρος, συνήψαν δε μετ’ αυτής πεισματωδεστάτην συμπλοκήν. Από της μεσημβρίας μέχρις της νυκτός διήρκεσεν η μάχη ήτις υπήρξε αιματηρά. Κατ’ αυτής εφονεύθησαν εννέα εκ των ληστών, ετραυματίσθη σοβαρώς ο αρχηγός αυτών και συνελήφθησαν ζώντες ένδεκα ους οι χωρικοί είχον οδηγήσει εν θριάμβω εις Ανασελίτσα.».
Στην περιοχή αυτή έδρασαν ο Καραλίβανος από τη Σιγδίτσα της Παρνασίδος και ο άλλος ο πιστός του σύντροφος Βισβίκης από τα Τρίκαλα. Ήταν φυγόδικοι και ήρθαν στα μέρη μας. Τους αμνήστευσαν οι Τούρκοι, αλλ’ αυτοί δεν δέχτηκαν και προτιμούσαν την ελευθερία ζωή των βουνών. Το 1904 όταν ήλθε στην Κοζάνη ο Παύλος Μελάς στην Κοζάνη, τους στρατολόγησε η εκεί επιτροπή και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στο Μακεδονικό Αγώνα με επιτυχία.
Το 1894 ιδρύθη η Εθνική Εταιρεία στην Αθήνα που είχε σκοπό να όπλιζε ανταρτικά σώματα και τα ενίσχυε. Το 1896 στο σώμα του καπετάν Βελέντζα είχαν καταταγεί και οι Ερατυρείς Νικόλαος Κόλιας και Αριστείδης Κωνσταντίνου, αυτοί έδρασαν πρώτα με τον οπλαρχηγό Παναγιώτη Βερβέρα. Το 1897 το σώμα αυτό συνεπλάκη με Τούρκους Νιζάμιδες και βαλασίδες με αποτέλεσμα να σκοτωθεί ο Ναζήμ Μπέης. Από τους αντάρτες συνελήφθη ένας αιχμάλωτος, καταγόμενος από την Εράτυρα ήταν εκείνος που σκότωσε το μπέη και πλήγωσε πέντε. Ανακρινόμενος ομολόγησε ότι ήταν σταλμένοι από την Ε.Ε. Μετά τούτο τους Οθωμανούς της περιφερείας τους κατέλαβε φόβος. Ήδη το 1899 υπήρχε ένοπλη ομάδα που αποτελούνταν από τους Νικόλα Κόλια, Ιωάννη Κόλλια, Βας. Χειμάρα, Ι. Χασιώτην, οι οποίοι αργότερα ενσωματώθηκαν στο σώμα του καπετάν Αργυράκη από τη Βλάστη και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον ένοπλο αγώνα της Μακεδονίας εναντίον των εχθρών της από το 1904-1908. Η Εράτυρα υπήρξε κέντρο απ’ όπου διέρχονταν τ’ ανταρτικά σώματα των καπεταναίων, Αρκούδα, Βάρδα, Γέρμα, Γίπαρη, Μπολάνη, Πούλακα, Μακρή, Τσαχτσήρα, Φούφα.
Σινιάτσικος (Άσκιον) από τα Νάματα. Φωτ. by dennis k
Μονή Αγίου Αθανασίου. Εράτυρα (Σέλιτσα).
Χιονισμένη Εράτυρα (Σέλιτσα). Φωτ. Eratyra.gr
Τερατουργίες των Τούρκων. Γερμανικές Λιθογραφίες
Τα μαρτύρια, που υφίσταντο οι υπόδουλοι Έλληνες κάθε φορά που ξέσπαγε η άγρια βαρβαρότητα του κατακτητή, ήσαν φρικτά. Από διάφορα έγγραφα, από τους βίους των νεομαρτύρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, από μεταβυζαντινές τοιχογραφίες και από περιγραφές, λιθογραφίες ξένων περιηγητών, που υπήρξαν αυτόπτες, μπορούμε να αντλήσωμαι πολλές σχετικές πληροφορίες. Εκτός από τους ξυλοδαρμούς, τις βάναυσες φυλακίσεις, τους βιασμούς ακόμη και γερόντων, που ήταν συνηθισμένες και πολύ συχνές περιπτώσεις, αναφέρονται ως μέθοδοι βασανισμού το ανασκολοπισμό, το παλούκωμα και το σούβλισμα, το κρέμασμα από τα τσιγγέλια, το γδάρσιμο, ή δια πυράς θανάτωση. Αν στα παραπάνω προσθέσει κανείς και τις ποικίλες άλλες σωματικές κακώσεις που υφίσταντο οι υπόδουλοι, επίσης τις αυθαίρετες δημεύσεις περιουσιών τους, τις αναγκαστικές μετοικίσεις, τις συχνές ομηρίες, το φοβερό παιδομάζωμα, τις αδιάκοπες οικονομικές καταπιέσεις, θα έχη την εικόνα της μαρτυρικής πορείας του Ελληνισμού κατά τουρκοκρατία.
. Η εθνική των Ελλήνων ανεξαρτησία, είναι αλήθεια, πως κερδήθηκε με τίμημα ακριβό. Το επιβεβαιώνουν τα γεγονότα μιας βασανιστικής πορείας σημαδεμένα από βαρβαρότητα και καταστροφές. Χωριά ολόκληρα ξεριζώθηκαν, πολιτείες πυρπολήθηκαν κι ερημώθηκαν, γυναίκες βιάστηκαν, γυναικόπαιδα σφάχθηκαν ομαδικά ή στάλθηκαν καραβιές- καραβιές, στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής, φαμίλιες ολόκληρες ξεκληρίστηκαν, άντρες γενναίοι βασανίστηκαν και μαρτύρησαν. Σκέπασε τη χώρα το αίμα, ο πόνος κι ο χαλασμός: συνέπεια του πολέμου προπάντων, αλλά και της βαρβαρότητας του Τούρκου κατακτητή, σε μία δοσμένη ιστορικά. εποχή, τίποτα, ωστόσο, μπροστά στη θέληση ενός λαού να ζήση ελεύθερος.
Μαρτύρια Ελλήνων μοναχών από τους Τούρκους. Γερμανική λιθογραφία. Ο θρησκευτικός φανατισμός που διέκρινε τους Τούρκους, τους οδήγησε σε βαρβαρότητες, που εκδηλώνονταν εναντίων των κληρικών. Και αυτό γιατί ο κλήρος αποτελούσε τη θρησκευτική και πνευματική ηγεσία του υποδουλωμένου λαού, στον οποίο προσπαθούσε να διατηρήση τη συνείδηση της εθνικής ελευθερίας. Και είναι γεγονός ότι η Εκκλησία με τον κλήρο της έπαιξε σπουδαιότατο ρόλο στην προετοιμασία της Επαναστάσεως. Ήταν λοιπόν φυσικό επάνω στους κληρικούς να ξεσπάη η μανία των κατακτητών. Και είναι γνωστό ότι χιλιάδες κληρικοί όλων των βαθμών πλήρωσαν με τη ζωή τους την αφοσίωση τους στην πίστη των πατέρων τους.
Βασανιστήρια χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι εναντίον των χριστιανών, αλλά σε σπάνιες περιπτώσεις διασώθηκε η εικονογράφησή τους. Μερικά από τα βασανιστήρια: του πνιγμού, της σταυρώσεως, του καψίματος, της διαπομπεύσεως, της φάλαγγος, εξόρυξη οφθαλμών, το τσιγκέλι, του εντοιχισμού, του ανασκολοπισμού, του διαμελισμού με άλλογα.