ΤΟ ΜΑΝΤΕΙΟ ΤΗΣ ΔΩΔΩΝΗΣ

Στους πρόποδες του όρους Τόμαρος, σε μία ειδυλλιακή κοιλάδα διάσπαρτη από φυλλοβόλα δένδρα σώζονται τα ερείπια της Δωδώνης, του αρχαιοτάτου και μακροβιότατου μαντείου του ελληνικού κόσμου.

halkino_eidolio_dios_keraynioy_apo_ti_do

Ειδώλιο Δία Κεραύνιου. Ο θεός του ουρανού και των καιρικών φαινομένων κρατά το κατεξοχήν σύμβολό του

Η Δωδώνη απέχει 22 χιλιόμετρα νότια από τα Γιάννενα. Για να φθάσει κανείς στη Δωδώνη θα διασχίσει μία θάλασσα βουνών που φορτώνονται με σύννεφα και κεραυνούς, τα κρυστάλλινα νερά των μυθικών ποταμών, τις αιωνόβιες βελανιδιές φορτωμένες με σοφία. Τα βουνά διακόπτονται από κοιλάδες, οροπέδια και χαράδρες. Σε μία εύφορη κοιλάδα στέκουν τα ερείπια της πανάρχαιας Δωδώνης. Η τοποθεσία της, στο γεωμετρικό και γεωδαιτικό χάρτη της Ελλάδος σχηματίζει τρίγωνα και κύκλους με άλλα θρησκευτικά και πολιτιστικά κέντρα της αρχαιότητος. Επομένως οι θέσεις των ιερών δεν ήταν τυχαίες.

Ο Όμηρος αποκαλεί την περιοχή «δυσχείμαρη» επειδή είναι εκτεθειμένη σε βαρείς χειμώνες - ας μη λησμονούμε ότι το κλίμα της περιοχής είναι ηπειρωτικό. Δώδων λεγόταν ο γιός του Διός και της Ευρώπης. Δωδώνη ονομαζόταν επίσης μια Νύμφη των Ωκεανίδων. Ο Απολλόδωρος θεωρεί ότι η ονομασία «Δωδώνη» προέρχεται από το «δίδωμι, δώσω» η γη που έδινε πλούσια αγαθά.

Πολύ πριν εγκατασταθεί η Ολυμπιακή θρησκεία του Δωδεκάθεου στη Δωδώνη στις ρίζες μιας μεγάλης αιωνόβιας δρυός υπήρχε η κατοικία της Μεγάλης Θεάς, της Μητέρας Γης, της ευφορίας και γονιμότητας. Θεά που η λατρεία της χάνεται στο βάθος της προϊστορίας. Το είδος της δρυός που παράγει φαγώσιμα βελανίδια λέγεται και φηγός. Στην Ελλάδα φύονται 17 είδη βελανιδιών.

Οι ψημένοι καρποί βελανιδιών αποτέλεσαν τροφή του προϊστορικού ανθρώπου, (Ησίοδος, Ηοίαι, αποστ. 134), από το θρόισμα δε των φύλλων της φηγός αλλά και από τις πτήσεις των «πελιάδων» των αγριοπεριστεριών οι Πελασγοί ιερείς επινόησαν ένα είδος οιωνοσκοπικής μαντείας. Η βελανιδιά θεωρείται ιερό δένδρο στους Ευρωπαϊκούς λαούς. Λατρεία που επεκτάθηκε μέχρι το βορειότερο τμήμα της Ευρώπης πιθανώς με την πολιτιστική εξάπλωση των Πελασγών.

Η δρυς έχει την ιδιότητα να έλκει τον κεραυνό και ο χώρος όπου έπεσε ο κεραυνός εθεωρείτο ιερός. Ο θεός του Ουρανού στην Ευρώπη λατρευόταν σε μία ιερή βελανιδιά. Οι Πελασγοί εκτός από τη Μητέρα Γη λάτρευαν και το θεό Ουρανό. Το Μαντείο της Δωδώνης είχαν συμβουλευτεί η Πελασγοί για να πληροφορηθούν αν πρέπει να πάρουν από τους βάρβαρους τα ονόματα των θεών και η απάντηση ήταν καταφατική (Ηρόδοτος ΙΙ 52). Λέγεται δε στη Δωδώνη εβασίλευσε ο Πελασγός Φαέθων μετά τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνος. Μετά τους Πελασγούς το Μαντείο πέρασε στην κυριαρχία των Θεσπρωτών, Μολοσσών, Μακεδόνων, Ηπειρωτών και Ρωμαίων.

Η Ιερά Οικία με την Δρυ του Διός έθαλε επί χιλιάδες χρόνια, τεράστια στο μέγεθος, πολύκλαδος και πολυθρούσα. Με την επέλαση του Χριστιανισμού το χέρι ενός βέβηλου Ιλλυριού ξερίζωσε την προφητική βελανιδιά. Σήμερα στον ίδιο χώρο θάλλει μια νέα βελανιδιά φυτεμένη από ευσεβή χέρια.

Σπάνιο χάλκινο νόμισμα από τη Δωδώνη (περίπου 300 π.Χ.) με παράσταση της μαντικής δρυός με τρία περιστέρια, ένα στην κορυφή του δέντρου και δύο στο έδαφος

Η Δωδώνη, εκτός από θρησκευτικό κέντρο ήταν και κέντρο επιστημονικής και πολιτικής καθοδήγησης. Σύμφωνα με τα Αργοναυτικά ο Ιάσων με τη συμβουλή της θεάς Αθηνάς, έρχεται στη Δωδώνη για να πάρει ένα κλαδί από την προφητική βελανιδιά και την τοποθετήσει στην πλώρη του καραβιού για να οδηγεί και να προστατεύει τους Αργοναύτες. Το «λαλούν ξύλον» της Αργούς. Μυστήριο παραμένει το είδος της τεχνολογίας που κατείχαν οι μακρινοί πρόγονοί μας.

Το Μαντείο με την ιερή φηγό επισκέφθηκαν ο Βάκχος, ο Άργος, ο Ίναχος, ο Ηρακλής, ο Κρέων, ο Πύρρος, ο Νεοπτόλεμος, οι γιοί του Αχιλλέως, ο Ορέστης, ο Οδυσσεύς και τέλος ο αυτοκράτωρ Ιουλιανός. Ο Όμηρος αποκαλεί τον Δία της Δωδώνης Πελασγικό και Δωδωναίο. Σ' αυτόν απευθύνεται ο Αχιλλεύς ζητώντας τη βοήθεια του Διός. «Ζευ άνακτα, Δωδωναίε, Πελασγικέ, που μακριά μένεις και την Δωδώνη κυβερνάς την κακοχείμωνη. γύρω σου δε οι Σελλοί, δικοί σου προφήτες που δεν νίπτουν τα πόδια και χάμω κοιμούνται» Ραψωδία Π 233-236 (Μεταφ. Κ. Δούκας).

Η Δωδώνη μπορεί να θεωρηθεί κοιτίδα των ονομάτων Έλληνες, Σελλοί και Γραικοί. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Μέτεωρ Ι 14,352) και Πλούταρχο (Πύρρος) η ίδρυση του ιερού της Δωδώνης απεδίδετο στο γενεαρχικό ζεύγος των Ελλήνων του Δευκαλίωνα και της Πύρρας που εγκαταστάθηκε σ' αυτήν την περιοχή, μετά τον Κατακλυσμό, όπου και γέννησαν τον 'Ελληνα. 'Ελαβε δε χρησμόν από την ιερή δρύ, περί αναπλάσεως του ανθρώπου. «Ο επί Δευκαλίωνος κατακλυσμός συνέβη περί την Ελλάδα των αρχαίων (Ελλοπίαν) που βρισκόταν περί την Δωδώνη, διότι εκεί κατοικούσαν οι Σελλοί και οι καλούμενοι τότε μεν Γραικοί, νυν δε Έλληνες». Το όνομα Γραικοί διέδωσαν οι Ρωμαίοι στην Ευρώπη.

Κατά τον Ησίοδο, ο Γραικός ήταν γιός του Διός και της Πανδώρας, κόρη του Δευκαλίωνος. Σύμφωνα με τα ανθρωπολογικά στοιχεία το υπόστρωμα του Ελληνικού γένους, προήλθε από το Ηπειρώτικο και από το Αιγαιακό φύλο.

Οι Σελλοί που αναφέρονται από τους συγγραφείς της αρχαιότητος ήταν είδος ασκητών, ιερείς του Μαντείου, κυκλοφορούσαν πάντα ξυπόλητοι και κοιμούνταν στο έδαφος. Αυτό το έκαναν για να σκληραγωγούνται και να είναι συνεχώς σε επαφή με τη Γαία την οποία και λάτρευαν. Σήμερα έχουμε ξεχάσει τι σημαίνει να είσαι σε επαφή με τη Γη, με την Φύση γενικότερα. Τα παπούτσια, η άσφαλτος και το τσιμέντο εμποδίζουν τον γεωδαιτικό μαγνητισμό, την ενέργεια της γης να διαχυθεί στο σώμα μας. Περπατώντας ξυπόλυτα σε μία παραλία ασκούμε ρεφλεξολογία, διεγείρουμε διάφορα κέντρα και όργανα του σώματος δια μέσου της πατούσας με το έδαφος.

Ιερά Οδός που οδηγεί στο χώρο του Μαντείου στρωμένη με φθινοπωρινά φύλλα.

Αναπληρωματικός τείχος που συγκρατεί το έδαφος του Θεάτρου.

Στη Δωδώνη βρίσκονται διάφορα λείψανα μνημείων όπως ο ναός της Διώνης, η ιερά οικία, ο ναός της Θέμιδος με βωμό, ο ναός του Ηρακλέους με βωμό, ο ναός της Αφροδίτης, βουλευτήριο, πρυτανείο, θέατρο, οικία ιερέων κ.α.

Στη μητριαρχική θρησκεία και γενικά στον Κρητο-μυκηναϊκό πολιτισμό, η Μεγάλη Θεά εικονίζεται να κατοικεί στις κορυφές των βουνών, σε σπήλαια και κάτω από αιωνόβια δένδρα. Υπάρχει στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών ένα υπέροχο Μυκηναϊκό χρυσό δαχτυλίδι. Η θεά καθισμένη κάτω από το ιερό δένδρο δέχεται προσφορές από δύο γυναίκες και μία κορασίδα. Τότε οι αρχάνθρωποι διερευνούσαν την Φύση, παρατηρούσαν τις κινήσεις των ζώων στα σπήλαια και τις ρωγμές, το κίνημα των υδάτων της πηγής και άλλα. Το θρόισμα των φυλλωμάτων των αιωνόβιων δένδρων εσήμαινε πολλά γι' αυτούς. Ήταν οιωνοί, «διοσημίες» δηλαδή σημεία που μπορούσαν να ερμηνευτούν. Αργότερα με την Ολυμπιακή θρησκεία το βλέμμα εστράφη προς τον Ουρανό. Οι πτήσεις των όρνεων, οι κεραυνοί έγιναν θεϊκά σημεία. Οι υποφήται του Διός, Σελλοί μέσα από το ψιθύρισμα των φυλλωμάτων της ιερής βελανιδιάς αλλά κι από τις πτήσεις των πλειάδων (άγρια περιστέρια) που φώλιαζαν στα φυλλώματα της μπορούσαν να ερμηνεύσουν τη βούληση των θεών.

Στη σφενδόνη θρησκευτική σκηνή: γυναικεία θεότητα καθισμένη κάτω από το ιερό δένδρο δέχεται τις προσφορές δύο γυναικών. 1500 π. Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Η Ολυμπιακή θρησκεία του δωδεκαθέου δεν μετατόπισε την αρχαία λατρεία. Ο νέος θεός του Ουρανού και των κεραυνών μαζί με την πρώτη χθόνια θεά αποτέλεσαν το θείο ζεύγος. Η Μεγάλη Θεά πήρε το όνομα του Διός και ονομάστηκε Διώνη. Η βελανιδιά έγινε η κατοικία του θείου ζεύγους. Στο Μουσείο των Ιωαννίνων εκτίθεται ένα περικαλές νόμισμα, πραγματικό κομψοτέχνημα που παριστάνει το θείο ζεύγος του Δωδωναίου Διός με στεφάνι βελανιδιάς και της Διώνης με κάλυπτρα και πόλο.

Στη Δωδώνη εκτός από τους ιερείς Σελλούς υπήρχαν και οι τρείς ιέρειες, οι Πελειάδες ταγμένες στην υπηρεσία της χθόνιας θεάς. Αυτά τα περιστέρια πήραν τα ονόματα των αρχαίων ιέρειων που ήταν τροφοί και θεραπευτές των θεών. Στην μυθική εποχή όταν το μαντείο ήταν μεγάλο άλσος δρυών στο χώρο διέτριβαν οι Νύμφες Δρυάδες και οι Σάτυροι. Οι ψυχές των αρχαίων ιέρειων πετούσαν γύρω από την ιερή δρύ. Το περιστέρι σχετίζεται με τη λατρεία της θεάς της γονιμότητας στους δε ιστορικούς χρόνους ήταν το σύμβολο της θεάς Αφροδίτης. Η Ιερή βελανιδιά γεννημένη από τη Μητέρα Γη με τα κλαριά της ψηλά να αγκαλιάζει τον Ουρανό, συγχώνευσε την προϊστορική λατρεία με την Ολυμπιακή θρησκεία.

Η αρχαιολογική σκαπάνη βεβαίωσε τη λειτουργία του Μαντείου από την εποχή του Χαλκού (2600 - 1100 π.Χ.) μέχρι το τέλος του 4ου αι. μ.Χ. οπότε με την επέλαση του Χριστιανισμού το χέρι ενός βέβηλου Ιλλυριού ξερίζωσε την προφητική βελανιδιά. Σήμερα στον ίδιο χώρο θάλλει μια νέα βελανιδιά φυτεμένη από ευσεβή χέρια.

Οι Εμφύλιοι σπαραγμοί (η κατάρα των Ελλήνων) μεταξύ Θεσπρωτών, Μολοσσών, Μακεδόνων και Ηπειρωτών αλλά πρωτίστως οι βαρβαρικές επιδρομές (Γότθοι, Σλάβοι, Βούλγαροι, Νορμανδοί, Αλβανοί, Τούρκοι) ερήμωσαν εντελώς τον τόπο. Παρ' όλα αυτά ο Ελληνισμός άντεξε και πάλι.

Το Μαντείο ήταν σαν να μην υπήρχε έως ότου ο αρχαιόφιλος πολιτικός Κ. Καραπάνος βλέποντας την παλαιοχριστιανική βασιλική να προβάλει από τις επιχώσεις ενήργησε ανασκαφή. Νεότερες συστηματικές ανασκαφές έγιναν από την ΙΒ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ηπείρου.

Σ' όλη την προϊστορική περίοδο και ως το τέλος του 5ου αι. π.Χ. η λατρεία ήταν υπαίθρια, γύρω από το ιερό δένδρο όπου κατοικούσε το Θείο ζεύγος (Τέμενος). Ένας περίβολος από χάλκινους τρίποδες με λέβητες (είδος καμπάνας) περιέκλειε το ιερό. Οι λέβητες εφάπτονταν ο ένας με τον άλλο και όταν κάποιος έκρουε έναν απ' αυτούς, ο ήχος διέτρεχε όλους τους λέβητες και δεν σταματούσε αν κάποιος δεν άγγιζε έναν απ' αυτούς. Από τον ήχο των λεβήτων οι ιερείς ερμήνευαν τη βούληση του θεού. Από τον αδιάκοπο ήχο των λεβήτων, παρέμεινε η παροιμιώδης φράση «δωδωναίον χαλκείον», που λεγόταν γι' αυτούς που φλυαρούσαν αδιάκοπα.

Μετά τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. ο περίβολος με τους λέβητες αντικαταστάθηκε από ένα λίθινο ισοδομικό περίβολο που περιέκλειε τον μικρό ναό με την ιερή φηγό. Τον προφητικό ήχο των λεβήτων τώρα αντικατέστησε ένα αφιέρωμα των Κερκυραίων που ήταν ένα χάλκινο άγαλμα παιδιού πάνω σε κίονα που κρατούσε χάλκινη μάστιγα με τρείς αλυσίδες από αστραγάλους, το οποίο καθώς εκινείτο από τον άνεμο, έκρουε τον παρακείμενο λέβητα που ήταν τοποθετημένος επίσης πάνω σε κίονα. Από τον ήχο του λέβητα οι ιερείς χρησμοδοτούσαν. Γι' αυτούς που λαλούσαν πολλά η παροιμία τώρα έγινε «Κερκυραίων μάστιξ».
Στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. επί Ηπειρώτου βασιλέως Πύρρου ο ισοδομικός περίβολος αντικαταστάθηκε από μια μνημειώδης κατασκευή με τρείς ιωνικές στοές. Στην ανατολική πλευρά που βρισκόταν η ιερή δρύς δεν κατασκευάστηκε στοά. Η στοά, ελληνική επινόηση εκτός από την εντύπωση βάθους που έδινε η προοπτική της, παρείχε προστασία από τον ήλιο, την βροχή και συγχρόνως στέγη για ανάπαυση ή και διανυκτέρευση των επισκεπτών.

Αργυρό νόμισμα του Κοινού των Ηπειρωτών, του 3ου αι. π.Χ. Στην α' όψη παριστάνονται ο Δωδωναίος Ζεύς με στεφάνι βελανιδιάς στο κεφάλι και η Διώνη με καλύπτρα και πόλο. Στην β'όψη μέσα στο στεφάνι δρυός ο ιερός ταύρος που ορμά και επιγραφή ΑΠΕΙΡΩΤΑΝ (Κοινόν των Ηπειρωτών).(Αρχ. Μουσείο Ιωαννίνων)

Το θέατρο της Δωδώνης, ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα του αρχαίου κόσμου με χωρητικότητα 17.000 περίπου θεατών. Οικοδομήθηκε στις αρχές του 3ου αι. π.Χ., επί βασιλείας Πύρρου (297-272 π.Χ.), σε τέλεια αρμονία με το ηπειρωτικό περιβάλλον.

Επίσης ο Πύρρος στόλισε τη Δωδώνη μ' ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα χωρητικότητας 17.000 θεατών. Στο θέατρο ετελείτο κάθε 4 χρόνια η γιορτή των Ναϊων προς τιμή του Ναϊου Διός, δηλ. αυτού που φέρνει τη βροχή. Το θέατρο χρησιμοποιείται σήμερα για παραστάσεις αρχαίου δράματος και κωμωδίας. Μετά την καταστροφή της σκηνής του θεάτρου από τους Ρωμαίους, το θέατρο μετετράπη σε αρένα. Εκεί, που άλλοτε ακουόταν ο υψηλός λόγος της τραγικής ποίησης τώρα αντηχούσαν οι ιαχές των θεατών, οι κραυγές των μονομάχων και οι μυκηθμοί των θηρίων.

Δυτικά του θεάτρου βρίσκεται το στάδιο (3ου αι. π.Χ.) για την τέλεση των γυμνικών αγώνων των Ναϊων. Το στάδιο δεν έχει ανασκαφεί. Στον αρχαιολογικό χώρο της Δωδώνης βρίσκονται διάσπαρτα διάφορα λείψανα μνημείων όπως ο ναός της Διώνης, η ιερά οικία, ο ναός της Θέμιδος με βωμό, ο ναός του Ηρακλέους με βωμό, ο ναός της Αφροδίτης, βουλευτήριο, πρυτανείο, ένα ανάλημμα για να συγκρατεί το έδαφος του θεάτρου, οικία ιερέων, ένα κτίσμα ρωμαϊκών χρόνων και μια Παλαιοχριστιανική βασιλική. Οι ανασκαφές δεν έχουν ολοκληρωθεί και συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Θα πρέπει να αναζητηθούν το γυμνάσιο και όλο το συγκρότημα των αθλητικών εγκαταστάσεων. Θα ήταν ευχής έργον η αναστήλωση των μνημείων όσο είναι εφικτό.

Η πρώτη εντύπωση που θα προσκομίσει ο επισκέπτης- "προσκυνητής" από την Δωδώνη είναι η τέλεια αρμονική διάταξη των μνημείων με το ηπειρώτικο περιβάλλον. Η βελανιδιά βρίσκεται στο κεντρικό σημείο που δεσπόζει την κοιλάδα. Το ιερό δένδρο θάλλει και οι πελειάδες πετούν ακόμη, αλλά ποιός μπορεί να ερμηνεύσει τους χρησμούς της;

Το επιβλητικό θέατρο στην κατασκευή του μιμείται την φυσική διαμόρφωση του εδάφους. Το δράμα και οι αγώνες γεννήθηκαν στον χώρο της λατρείας. Η τραγωδία ήταν για την κάθαρση της ψυχής. Ο δε αγώνας δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα φυσικών δεδομένων αλλά και πνευματικών. Ο αθλητισμός στην αρχαιότητα θεωρήθηκε ιερή λειτουργία. Γι' αυτό και τα περισσότερα μαντεία είχαν θέατρο και στάδιο. Όπως ο θεός στέλνει στους ανθρώπους την πρόνοια του ή τους οιωνούς του, έτσι και ο άνθρωπος θέλησε να ευχαριστήσει με τον δικό του τρόπο τον Θεό θεσπίζοντας τους αθλητικούς και πνευματικούς αγώνες στον χώρο των Μαντείων.

Στο χωροταξικό σχέδιο της Δωδώνης συμπεριλαμβάνεται το Βουλευτήριο με το Πρυτανείο, τεκμηριώνοντας; την πολιτική οργάνωση και την δημοκρατία των αρχαίων.

Στην αρχαιότητα καμία σοβαρή απόφαση δεν λαμβανόταν χωρίς την συμβουλή κάποιου Μαντείου και όλα αυτά από έναν λαό που έθεσε τις βάσεις του ορθολογισμού και των θετικών επιστημών. Η φύση του Έλληνα είναι να αμφισβητεί και να ερευνά τα πάντα. Αναρωτιέται κανείς από που τα Μαντεία αντλούσαν την δύναμή τους. Μπορεί, το φυσικό περιβάλλον να υπέβαλλε στην ψυχή του ανθρώπου ενορατικές καταστάσεις. Διάφοροι σύγχρονοι ερευνητές επηρεασμένοι από την υλιστική και οικονομική πλευρά του τεχνολογικού πολιτισμού δυσπιστούν για την αξιοπιστία των Μαντείων. Συχνά υποψιάζονται τεχνάσματα και κερδοσκοπικές επιχειρήσεις.

Η Ιερά Οικία με την Δρυ του Διός, έθαλλε επί χιλιάδες χρόνια, τεράστια στο μέγεθος, πολύκλαδος και πολυθρούσα. Με την επέλαση του Χριστιανισμού το χέρι ενός βέβηλου Ιλλυριού ξερίζωσε την προφητική βελανιδιά. Σήμερα στον ίδιο χώρο θάλλει μια νέα βελανιδιά φυτεμένη από ευσεβή χέρια.

Δύο κίονες της δωρικής στοάς και ο αναλημματικός τείχος που συγκρατεί το έδαφος του θεάτρου.

Βεβαίως υπήρξαν στην αρχαιότητα περιστατικά διαφθοράς. Το να τονίζονται όμως και να προβάλλονται οι σπάνιες εξαιρέσεις διαφθοράς, αντί του μεγαλειώδους έργου των Μαντείων, δείχνει όχι μόνο προκατάληψη αλλά και βεβήλωση των ιερών. Όπως οι αρχαίοι πριν πλησιάσουν αυτά τα ιερά όφειλαν να νηστεύσουν και να καθαρθούν, έτσι κι εμείς πρέπει να τα προσεγγίζουμε με σεβασμό.

Η διαφορά της σημερινής μαντικής με την αρχαία ήταν ότι στα Μαντεία δεν έπρεπε να ζητείται η πρόγνωση του μέλλοντος, αλλά η συμβουλή του Θεού για κάποια ενέργεια χωρίς προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες. Τα διδάγματα των Μαντείων ήταν το "μέτρον άριστον", το «Μηδέν Άγαν», και το "γνώθι σ'αυτόν", και η ευλάβεια που χαρακτήριζε το αρχαίο ελληνικό πνεύμα.

Επισκεπτόμενος κανείς τον χώρο του ιερού της Δωδώνης και έχοντας μέσα του τον πόθο της ψυχικής ενώσεως με το αρχαίο ελληνικό παρελθόν, θα νοιώση το μεγαλείο και την δύναμη του ανθρώπινου πολιτισμού, της πνευματικής αυτής δυνάμεως που αντιμάχεται την ύλη και το σκότος.....

Χάλκινο ειδώλιο πολεμιστή, με ένα ή δύο δόρατα στα χέρια. Φέρει κορινθιακό κράνος. Έργο πελοποννησιακού εργαστηρίου. 530 π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων

Χάλκινη λαβή ξίφους με μορφή κεφαλής αετού. Τέλος 3ου αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων

Μολύβδινα ενεπίγραφα ελάσματαα (πινάκια) με εγχάρακτες ερωτήσεις προσκυνητών στον Δία και τη Διώνη. 500 π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων

Κείμενο-Φωτογραφίες: Αντώνης Κάτανος

Αναδημοσίευση από το Ελληνικό Πανόραμα με περισσότερες φωτογραφίες. Τεύχος 24, 2001 σε ηλεκτρονική φόρμα.

Βοηθήματα :
«Στο άδυτο των Ελληνικών μαντείων» Δ. Δημόπουλος, εκδ. Ελεύθερη Σκέψις.
«Ωγυγία η Αρχαιολογία» Τόμος Γ' Αθανασίου Σταγειρίτη, εκδ. Ελεύθερη Σκέψις.
«Δωδώνη», Σωτήριος Δάκαρης. Υπουργείο Πολιτισμού.

"Δωδώνη. Ιστορικαί και αρχαιολογικαί μελέται" . Δ. Παπαδήμου. Εκδρομικός Συνεκδημός. Αθήναι 1964

Οι φωτογραφίες ελήφθησαν με αναλογική Canon A-1 . Οι διαφάνειες ψηφιοποιήθηκαν.