ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ

Η θεά Δήμητρα αναθέτει στον Τριπτόλεμο να διδάξει των δημητριακών στους ανθρώπους

Ακέφαλο άγαλμα της θεάς Δήμητρας, πρωτότυπο έργο του τέλους του 5ου αι. π.Χ., από το εργαστήριο του γλύπτη Αγοράκριτου.

Οι ανασκαφές απέδειξαν ότι το βαρυσήμαντο αυτό λατρευτικό κέντρο λειτουργούσε αδιάκοπα από την Πελασγική εποχή μέχρι τον κατεδαφισμένο του από τους Βησιγότθους το 396 μ.Χ. και τον φόνο του τελευταίου Ιεροφάντου. Όμως η επιρροή των Ελευσινίων Μυστηρίων στη Χριστιανική θρησκεία υπήρξε καταλυτική.

Η Ελευσίς υπήρξε ο μέγας βωμός της ελληνικής αρχαιότητος από τον οποίον ο Φειδίας, ο Πραξιτέλης εμπνεύσθησαν και δημιούργησαν τα άφθαστης τελειότητος έργα τους,, ο Σόλων τη σοφία των νόμων του, ο Θεμιστοκλής την πίστη της νίκης, ο Αριστείδης την έννοια της δικαιοσύνης, ο Περικλής την τέχνη της διοίκησης, ο Αισχύλος και Σοφοκλής την αντίληψη της τραγωδίας. Ο Πίνδαρος, ο Ισοκράτης, ο Παυσανίας, ο Πλούταρχος κι άλλοι θεωρούσαν τρισευτυχισμένους εκείνους που μυήθηκαν στα Ελευσίνια Μυστήρια.

Αρχικά οι τελετές της Ελευσίνας σχετίζονταν με τη σπορά των δημητριακών και την ευόδωση της συγκομιδής. Η Δημήτηρ (Γη-μήτηρ) ως προσωποποίηση της Μητέρας Γης ήταν θεά πελασγικής καταγωγής, ακόμα πιο παλιά κατά τη Νεολιθική περίοδο κι ελατρεύετο ως αγροτική θεότητα. Η Δήμητρα με τον Δία γέννησε την Περσεφόνη, από μυθολογική έννοια η γη ζωογονούμενη από τον ουρανό γεννά τον σπόρο. Οι δημητριακοί σπόροι που σκεπάζονται από το χώμα κατά τη σπορά και πεθαίνουν το χειμώνα για να καρποφορήσουν την άνοιξη που εσήμανε την παραμονή της Κόρης στον Κάτω Κόσμο και η επάνοδός της την εαρινή αναγέννηση. Αυτές οι συμβολικές αλληγορικές εικόνες της ζωής καί του θανάτου σταδιακά ξέφυγαν από τον κύκλο της αγροτικής εορτής κι απέκτησαν φιλοσοφικό, συναισθηματικό και ηθικό χαρακτήρα. Έτσι η λατρεία εμπλουτίστηκε με τη μεταθανάτια μοίρα των ανθρώπων δηλ. την αθανασία της ψυχής κι οι τελετές έγινα μυστικές. Η εξέλιξη της ανθρώπινης ψυχής η οποία τελειοποιείται δια των επαναγεννήσεων, ταυτίστηκε συμβολικώς με την ανάπτυξη και τον κύκλο ζωής των φυτών.

Το κλειδί για να κατανοήσουμε τα Ελευσίνια Μυστήρια βρίσκεται στον Ομηρικό Ύμνο της Δήμητρας. Ο ύμνος έχει επικό χαρακτήρα δεν θεωρείται του Ομήρου αλλά κάποιας σχολής του. Σύμφωνα με τον ύμνο, η κόρη της Δήμητρας, η Περσεφόνη με την συγκατάθεση του Διός ανηρπάγη από τον Πλούτωνα καθώς έπαιζε με τις πλουσιόστηθες κόρες του Ωκεανού μαζεύοντας λουλούδια στους κάμπους της Νύσσας, ρόδα, κρόκους, μενεξέδες, κρίνους, υάκινθους κι ένα νάρκισσο φτιαγμένο για να πλανέψει τη ροδόχρωμη παρθένα και να ευχαριστήσει τον αχόρταγο Άδη. Η Περσεφόνη μαγεμένη από την ομορφιά και τη ευωδία του ναρκίσσου άπλωσε εκστασιακά και τα δύο χέρια να πιάσει το υπέροχο λουλούδι και τότε η γη σείστηκε κι από τα σπλάχνα της ξεπετάχτηκε ο Πλούτων μαζί με τα αθάνατα άλογά του. Την άρπαξε, παρόλο που αυτή πάλευε σκληρά και την έβαλε στο χρυσό άρμα του. Η Κόρη φώναζε ζητώντας βοήθεια από τον πατέρα της Δία. Αλλά κανένας από τους θεούς και θνητούς δεν άκουσε την κραυγή της. Μόνο η Εκάτη κι ο Ήλιος άκουσε την κραυγή της. Μα ο γιός του Κρόνου, παρακολουθούσε την αρπαγή της Κόρης με απάθεια. Όσο η παρθένα θεά έβλεπε ακόμα τη γη, τον ξάστερο ουρανό, τα κύματα της θαλάσσης και τις αχτίνες του ηλίου να χάνονται σιγά-σιγά οι σπαραχτικές κραυγές της αντήχησαν από τις βουνοκορφές έως τα βάθη του Ωκεανού, μέχρι που τις άκουσε η μητέρα της κι ευθύς ξεσκίζει τις κορδέλες των μαλλιών της, φοράει μαύρο πέπλο και ξεχύνεται σαν πουλί αναζητώντας την κόρη της. Εννιά μέρες περιπλανιόταν η Δήμητρα στη γη, κρατώντας αναμμένους δαυλούς κι από τη μεγάλη λύπη της δεν έβαλε ούτε αμβροσία, ούτε νέκταρ στο σόμα της. Τελικά τη δεκάτη μέρα η Δήμητρα πληροφορήθηκε την αρπαγή της κόρης της από τον Ήλιο επόπτη των θεών και των ανθρώπων. Οργισμένη η Δήμητρα με τον Δία, επειδή έδωσε την άδεια στον αδελφό του Πλούτωνα να πάρει ως γυναίκα του την Περσεφόνη, αρνείται να μείνει πια στον Όλυμπο και καταφεύγει μεταμφιεσμένη ως γριά στις πόλεις των ανθρώπων, μέχρι που έφτασε στην Ελευσίνα όπου τότε βασιλιάς ήταν ο Κελεός. Ο πατέρας του Κελεού ήταν ο επώνυμος της Ελευσίνος Αττικής ο Ελευσίς, υιός του Ερμού και της Δαείρας, ή του Ωγύγου (Παυσ.Α´ 38-7) και πάππος του Τριπτολέμου. Επίσης, αναφέρεται και Ελευσίνα, η θεά της Κρήτης, η οποία ταυτίζεται προς την Ελευσινίαν Δήμητρα –η οποία εκκαλείτο και Ελευσίνη.

Καθώς η Δήμητρα βουτηγμένη στη θλίψη κάθισε να ξαποστάσει δίπλα στο «Καλλίχορο φρέαρ»’Όταν οι θυγατέρες του Κελεού ήρθαν στο πηγάδι να γεμίσουν με νερό τα μπρούτζινα κανάτια τους, είδαν την ξένη γριά λυπημένη και την οδήγησαν στο ανάκτορο στο δώμα της βασίλισσας Μετάνειρας. Η παρουσία της θεάς έστω και μεταμφιεσμένης σκόρπισε τριγύρω θεϊκό φέγγος. Όταν την αντίκρυσε η Μετάνειρα σέβας και κατάπληξη πλημμύρισε την ψυχή της και την παρακάλεσε να καθίσει στο θρόνο της. Αλλά η Δήμητρα έμεινε όρθια, σιωπηλή και θλιμμένη έως ότου η υπηρέτρια Ιάμβη της έφερε ένα σκαμνί. Τότε η θεά κάθισε κι έμεινε βουβή και λυπημένη μέχρι που η Ιάμβη δια των αστείων λόγων και σκωμμάτων της κατόρθωσε να κάμει να γελάσει η Δήμητρα. Έκτοτε καθιερώθηκαν τα σκώμματα κατά τη λατρεία της Δήμητρας. Εκ τούτου παρέμεινε και το ιαμβίζω να σημαίνει σκώπτω. Κι όταν η Μετάνειρα της πρόσφερε γλυκό κρασί η Δήμητρα τ’αρνήθηκε λέγοντας ότι θα’ταν ιεροσυλία. Ζήτησε όμως να πιεί «κυκεώνα»ποτό από κριθάρι, μέλι, νερό και βλήχονα (είδος μέντας).

Η βασίλισσα Μετάνειρα ανέθεσε στην Δήμητρα την ανατροφή του υιού της Δημοφώντα. Η Δήμητρα προς ανταμοιβή της φιλοξενίας θέλησε να καταστήσει το βασιλόπουλο αθάνατο. Κατά τη διάρκεια της νύχτας φυσούσε πάνω του την θεϊκή πνοή της, το άλειφε με αμβροσία κι έβαζε το παιδί μέσα στο πυρ (βάπτισμα πυρός). Το παιδί αναπτυσσόταν γρήγορα κι έμοιαζε με θεό. Η μητέρα του παιδιού μια νύχτα κρυφοκοίταζε και βλέποντας την θεά να τυλίγει το παιδί της στη φωτιά φώναξε τρομαγμένη και τοιουτοτρόπως ματαίωσε την αθανασία του παιδιού της. Η θεά οργισμένη με την απερισκεψία της βασίλισσας άλλαξε τη γηραιά μορφή της κι ακτινοβόλησε η θεία μορφή της σκορπίζοντας θεσπέσια οσμή από τα πέπλα της. Η θεά για να εξευμενιστεί διέταξε να χτιστεί ένας ναός με βωμό επάνω στο λόφο που δεσπόζει στην Ελευσίνα και να τελούνται ιεροτελεστίες που θα υποδείκνυε η ίδια. Αυτό έκανε ο βασιλιάς Κελεός. Η Δήμητρα έμεινε καθισμένη στο ναό της, μακριά από τους αθάνατους βυθισμένη στη λύπη της. Και τότε ετοίμασε για τους ανθρώπους μια θανατερή χρονιά. Η εγκατάλειψη της θεάς από τον Όλυμπο κατέστησε τη γη άφορη, σπόρος δεν φύτρωνε. Το γένος του ανθρώπου θα χανότανε μέχρις ότου ο Ζεύς την καταπράυνε κι ανακάλεσε από τον Άδη την Περσεφόνη, υπό τον όρο να μένει πλησίον του Πλούτωνος επί ένα τέταρτο του έτους, το οποίο συμβολίζει τον σπόρο που μένει θαμμένος το χειμώνα στη γη πριν βλαστήσει. Ο Άδης έδωσε κρυφά στην Κόρη να φάει ένα ρόδι ως ιερό σύμβολο της ενώσεώς του με την Περσεφόνη και για να εξασφαλίσει την επιστροφή της στα σκοτεινά τρίσβαθα της γης. Μετά το μακρινό ταξίδι η Κόρη έφθασε στο Ράριον πεδίον και ανταμώθηκε με τη μητέρα της. Οι δύο θεές αγκαλιάστηκαν σφιχτά κι η Δήμητρα έκανε ευθύς να καρποφορήσει η γη.

Πλουτώνιο. Σύμφωνα με το μύθο από ένα τέτοιο χάσμα ξεπετάχθηκε ο Πλούτων για ν' αρπάξει την Περσηφόνη.

Αυλή πλακόστρωτη με το ναό της Αρτέμιδος προπυλαίας

Το "Καλλίχορο φρέαρ" . Το ιερό πηγάδι όπου κατά την παράδοση η Δήμητρα εκάθησε θλιμμένη αναζητούσα την Κόρη

Θεά Δήμητρα, Κόρη και Τριπτόλεμος. Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης. (από παλιά διαφάνεια του 1990). Ρωμαικό αντίγραφο

Καρυατίς με τον κέρνο στο κεφάλι της. Σ' ένα τέτοιο δοχείο οι ιερείς έβαζαν τον κυκεώνα και τον μοίραζαν στους μυουμένους.

Κόρη Ελευσίνια της Αρχαικής περιόδο

Η Δήμητρα πριν φύγει για τον Όλυμπο, έδωσε μαθήματα των ιερών μυστηρίων στους ηγεμόνες της Ελευσίνας τον Τριπτόλεμο, Διοκλή, Εύμολπο και Κελεό. Ο Τριπτόλεμος έλαβε από την Δήμητρα τα στάχυα, των οποίων την καλλιέργεια εδίδαξε στον κόσμο. Ο Τριπτόλεμος εφεύρε το άροτρο. Προς τιμή του Τριπτόλεμου τις τελευταίες ημέρες του Ιουνίου γινόταν «συμβολικό όργωμα» στο Ράριο Πεδίο. Το αλώνι εθεωρείτο ιερός χώρος της Δήμητρας.

Από τον Εύμολπο κατάγονται οι Ευμολπίδαι των οποίων η οικογένεια διατήρησε περισσότερο των δύο χιλίων ετών τη διεύθυνση των Ελευσινίων Μυστηρίων. Το όνομά του σημαίνει θεράπουσα μελωδία. Οι Ευμολπίδαι εφημίζοντο ως ιατροί της θλίψης. Η Δήμητρα διέταξε στους ηγεμόνες να μην παραμελούν τα σεπτά μυστήρια της και οι μυημένοι να μην αποκαλύπτουν τα μυστήρια, γιατί ο βαθύς σεβασμός προς τους θεούς κλείνει ερμητικά το στόμα. Ευτυχισμένος ο άνθρωπος που μυήθηκε στα Μυστήρια, θα έχει αλλιώτικο ριζικό, ακόμη κα μετά το θάνατο. Ευλογημένος ο θνητός που θ’ αγαπήσουν οι Θεοί γιατί γοργά τον Πλούτο στέλνουν στο σπιτικό τους, τον Πλούτο που από τη γη άφθονα αγαθά χαρίζει στους θνητούς. Όλα τα πλούτη της γης, νερό φυτά, ορυκτά κρύβονται στα σπλάχνα της. Κι όταν η θεά μετέδωσε τη διδασκαλία της, ανέβηκε στον Όλυμπο. Εκεί οι δύο θεές ζουν αιώνια δοξασμένες. Τα Μυστήρια εορτάζοντο κατά τα τέλη του Φεβρουαρίου στις Αγρός, γειτονικό χωριό των Αθηνών. Οι υποψήφιοι, δηλαδή αυτοί που επρόκειτο να μυηθούν, έπρεπε να παρουσιάσουν αποδείξεις της γεννήσεως των, της διαγωγής και της εντιμότητός των. Οι ερχόμενοι οδηγούνταν από έναν ιεροκήρυκα σ’ έναν μικρό ναό, αφιερωμένη στην Κόρη. Εκεί οι ιέρειες της Περσεφόνης ντυμένες με πέπλους και στεφανωμένες με νάρκισσους υπενθύμιζαν στους νεόφυτους την αθανασία της ψυχής, την αναβίβαση της ψυχής προς την πηγή, το ουράνιο φως.

Την τελευταία ημέρα οι νεόφυτοι συναθροίζονταν στο Ιερό δάσος όπου επαίζετο από τους ιερείς και τις ιέρειες το «θείο δράμα», η συμβολική μίμηση της αρπαγής (Ιερογαμία) της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα. Η Ιερογαμία συμβολιζόταν με τον ενταφιασμό =λουλούδισμα της Περσεφόνης και τη αποθέωση του Πλούτωνος. Η μυστηριακή σύζευξη άνοιξης, θανάτου και γάμου πέρασε στην Χριστιανική λατρεία με τη λεγόμενη Ακολουθία του Νυμφίου, τα Θεία Πάθη και τον Επιτάφιο.

Τα Μικρά Μυστήρια τέλειωναν με το άναμμα των πυρσών ανάμεσα στα πένθιμα κυπαρίσσια πλησίον του μικρού ναού της Κόρης. Οι νεόφυτοι έγιναν πλέον μύσται και αναχωρούσαν στις ασχολίες των για να επιστρέψουν για τα Μεγάλα Μυστήρια.

Τα Μεγάλα Μυστήρια ονομάζονταν και Ἱερά όργια». Ετελούνταν στις αρχές του φθινοπώρου και διαρκούσαν εννιά ημέρες δηλ. όσες μέρες περιπλανήθηκε η Δήμητρα. Η εορτή άρχιζε με την πομπική κάθοδο των μυστών από τον Κεραμικό στην Ελευσίνα δια μέσου της Ιεράς Οδού. Την πομπή ακολουθούσε το άγαλμα του Ίακχου στεφανωμένο με μίτρα. Ο Ίακχος αποτελεί μια άλλη εκδήλωση του Άδη, μια χθόνια υπόσταση, τη λυτρωτική πλευρά του Διονύσου. Ας σημειωθεί ότι ο Άδης, Πλούτων, Αϊδωνεύς και Διόνυσος ταυτίζονται. Η έλευσις του αγάλματος στην Ελευσίνα ανήγγελλε την ανακύκληση της ζωής. Οι μυημένοι μετά από νηστείες, προσευχές και εξομολογήσεις πήγαιναν για καθαρμούς στη ήσυχη θάλασσα της Ελευσίνας.. Μετά οι μύστες εισήρχοντο στο Τελεστήριο. Εκεί τη νύχτα στο βαθύ σκότος θα περάσουν φοβερές δοκιμασίες. Οράματα θαυμαστά, τρομακτικά κι εκστατικά εκτυλισσόταν μπροστά στα μάτια των. Τέρατα, δράκοντες, σφίγγες, μέδουσες, άρπυιες, χίμαιρες και σάτυροι περικύκλωναν τους μύστες.

Το τελεστήριο

Τρομακτικές κραυγές, στεναγμοί, βροντές, αστραπές κι άλλοι θόρυβοι ενέτειναν την αγωνία των. Ο Πλούταρχος παρομοιάζει το φόβο που προξενούσαν οι εμφανίσεις αυτές με κάποιον που βρίσκεται στην κλίνη του θανάτου. Οι πλέον θαρραλέοι έφθαναν κατόπιν σε μια αίθουσα το ανάκτορο όπου στον θρόνο καθόταν ο Αϊδωνέας μαζί με την Περσεφόνη. Η Περσεφόνη ανορθώνεται από τη θέση της, τότε ο ναός φωτίζεται εκτυφλωτικά. Ο ιεροφάντης ραντίζει με αγιασμό τους μυημένους και προσφέρει σ’ αυτούς ολίγον άρτον, σύμβολο της Δήμητρας. Το όραμα που έβλεπαν οι μυημένοι διαμέσου τρόμων και βασάνων στον Άδη ήταν η εικόνα της ψυχής παγιδευμένη στην ύλη (σώμα) κατά τη γήινη ύπαρξή της. Έβλεπαν κάτι που επιβεβαίωνε τη συνέχεια της ύπαρξης μετά τον θάνατο. Η ψυχή δύναται να καθαρθεί και να οδεύσει προς την θέωση. Οι μυημένοι προειδοποιούντο να μη τρομάζουν κατά τις δοκιμασίες, να έχουν πίστη στους θεούς και να μην αποκαλύπτουν τα δρώμενα.

Ένας ολόκληρος αιώνας αρχαιολογικών ανασκαφών δεν κατόρθωσε να εντοπίσει κανένα ιερό αντικείμενο «τα άρρητα ιερά»όπως αποκαλούνται από τους αρχαίους. Τα ιερά θεωρούνταν ότι φυλάγονταν μέσα στην αίθουσα του τελεστηρίου. Ο Ιεροφάντης τα έδειχνε στους μυημένους το μυστικό με θρησκευτική ευλάβεια που διατηρήθηκε δια μέσου των αιώνων. Καμία αρχαία πηγή δεν αποκαλύπτει τα ιερά.

Αρχικά το Τελεστήριο σύμφωνα με τις ανασκαφές ήταν ένα μέγαρο διαστάσεων 9,5 Χ 5,7 μ. της Μυκηναϊκής περιόδου. Αυτού υποτίθεται πως άρχισε η μυστική λατρεία από τον Εύμολπο. Στα Γεωμετρικά χρόνια υπάρχουν ίχνη αψιδωτής κάτοψης στην ίδια θέση. Στην Αρχαϊκή περίοδο αυτό αντικαταστάθηκε από οικοδόμημα με επιμήκη ορθογώνια κάτοψη. Ο Πεισίστρατος έχτισε το πρώτο ευρύχωρο τελεστήριο με τετράγωνη κάτοψη. Η αίθουσα ήταν υπόστυλη με κάθε πλευρά μήκους 27 περίπου μέτρων και με 5 εσωτερικές κιονοστοιχίες, καθεμία από 5 κίονες. Υπήρχαν χτιστές σειρές εδωλίων στο εσωτερικό, χαμηλά κατά μήκος των τοίχων. Το οικοδόμημα καταστράφηκε από τους Πέρσες κι ξανακτίστηκε από τον Κίμωνα. Το τελεστήριο αυτό με αρκετές ανακαινίσεις άφησε τα περισσότερα κατάλοιπα. Το τελεστήριο είχε διαστάσεις 54,15 Χ 51,80 μέτρα. Στο εσωτερικό υπήρχαν έξι κιονοστοιχίες, κάθε μια από επτά κίονες (συνολικά 42), οι οποίοι στήριζαν με ξύλινα δοκάρια στην οροφή. Στον βράχο δυτικά λαξεύτηκαν οκτώ σειρές εδωλίων. Στις άλλες τρείς πλευρές χτίστηκαν ισάριθμες σειρές εδωλίων. Υπολογίζεται ότι μπορούσαν να καθίσουν ή να μείνουν όρθιοι 3 χιλιάδες προσκυνητές.

Μέσα στο τελεστήριο υπήρχε ένα μικρό κτιστό ορθογώνιο ανάκτορο το «άδυτο»όπου φυλασσόταν τα «άρρητα ιερά», τα οποία έδειχνε ο Ιεροφάντης στους μύστες. Το ανάκτορο είχε μια πόρτα πίσω από την οποία υπήρχε ο θρόνος του Ιεροφάντη. Οι ιέρειες έβαζαν τον κυκεώνα στο μεταλλικό δοχείο (κέρνος), το τοποθετούσαν στο κεφάλι τους κι άρχιζαν τον χορό. Έπειτα μοίραζαν τον κυκεώνα στους μυημένους που κάθονταν στα εδώλια. Ο κέρνος αποτελούσε το κατεξοχήν έμβλημα των Μυστηρίων. Στο μουσείο της Ελευσίνας υπάρχει μια Καρυάτιδα με ένα τέτοιο δοχείο στο κεφάλι της. Τα στάχυα σιταριού και δύο σχηματοποιημένες φυτικές δάδες ήταν επίσης τα εμβλήματα των Μυστηρίων.

Έχουν διατυπωθεί πολλές υποθέσεις και θεωρίες σχετικά με τα αρχαιοελληνικά Μυστήρια. Αλλά, όπως τονίσθηκε, απαγορευόταν στους μύστες να αποκαλύψουν οτιδήποτε από αυτά. Σήμερα παρόλο που ο ιερός χώρος της Ελευσίνας βρίσκεται στην πιο βιομηχανικά ανεπτυγμένη περιοχή της Ελλάδος με τις δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον, ο επισκέπτης μπορεί να περιπλανηθεί στο άλλοτε απαγορευμένο τελεστήριο. Εκεί ίσως νοιώσει την παρουσία της Μεγάλης Θεάς ιδίως την άνοιξη και ίσως ακούσει τους ύμνους που έχουν εμποτιστεί στα κατεστραμμένα ερείπια όμως το μυστικό έχει χαθεί για πάντα.

Αγαπητό μοτίφο Ελευσινιακού αγγείου. Ο Οδυσσέας τυφλώνει τον Πολύφημο. Μουσείο Ελευσίνας