ΠΥΛΗ ΚΑΤΑΝΟΥ
ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΣΤΙΣ ΣΠΑΘΕΣ, ΞΕΡΟΛΑΚΚΟΣ, ΟΛΥΜΠΟΥ
Ανάμεσα στους πρώτους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους που ανακαλύφθηκαν ήταν, το 1985, το μυκηναϊκό νεκροταφείο στις Σπάθες στη θέση «Ξερόλακκος». Βρίσκεται σε απότομη πλαγιά του Άνω Ολύμπου, στα σύνορα με τη βορειοδυτική Θεσσαλία, επί του ορεινού όγκου Καρδαράς-Βουλγάρα, νοτιοανατολικά του ορεινού χωριού του Αγίου Δημητρίου. Έχει υψόμετρο 1000-1100μ. και πλήρη εποπτεία του περάσματος από την Πέτρα προς το Πύθιο διά των Στενών της Πέτρας (Παλιά Εθνική Οδός).
Το αποκαλυφθέν μυκηναϊκό νεκροταφείο στη Μακεδονία χρονολογείτε γύρω στα 1.200 π.Χ. Το σημαντικό αυτό εύρημα στη βορειοδυτική πλευρά του Ολύμπου έχει ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία της Μακεδονίας, αφού για πρώτη φορά διαπιστώνεται η πολιτιστική παρουσία του Μυκηναϊκού κύκλου στο μακεδονικό χωριό.
Με το εύρημα αυτό, τόνισε η αρχαιολόγος κ. Έφη Πουλάκη Παντερμανλή που επόπτευσε τις ανασκαφές, ζωντανεύει και η πίστη της Μακεδονικής Δυναστείας (των βασιλιάδων Φιλίππου Β΄, Μεγάλου Αλεξάνδρου κ.λπ.), που ανάγουν την καταγωγή τους σε κοινή μυκηναϊκή παράδοση. Μ΄ ένα λόγο επαληθεύονται οι παραδόσεις για τις στενές σχέσεις Μακεδόνων και των ελληνικών φυλών που ζούσαν στη Νότια Ελλάδα στα πρώιμα ακόμα χρόνια.
Πλακοπερίβλητος (από τοπική μαρμαρόπετρα) κιβωτιόσχημος τάφος,
Οι τάφοι και τα κτερίσματά τους είναι ένα από τα πιο σημαντικά αρχαιολογικά στοιχεία που το νεκροταφείο αυτό, τόνισε η κ. Παντερμανλή, καταρρίπτει τους ισχυρισμούς αυτούς και δείχνει την έντονη μυκηναϊκή παρουσία και τις στενές πολιτιστικές σχέσεις των Μυκηναίων με τους πρώιμους Μακεδόνες και δίνουν νέα διάσταση στη μελέτη της Μακεδονικής ιστορίας. Οι τάφοι, περισσότεροι από 24, είναι κιβωτιόσχημοι, με ορθογώνιες σχιστολιθικές πλάκες και περιέχουν κατά τη μυκηναϊκοί συνήθεια περισσότερους από δυο νεκρούς. Οι καλύπτρες σφραγίζονται για στεγανοποίηση με παχύ στρώμα πηλού. Διασώθηκαν ξίφος τύπου Σ, με οστέινη επένδυση της λαβής και υπολείμματα της ξύλινης θήκης του, χάλκινη αιχμή ξύλινου δόρατος, περιδέραια γυναικών κεχριμπαρένια ή φτιαγμένα από υαλόμαζα και λίθινες σφραγίδες. Τα κτερίσματα μεταφέρθηκαν στο Μουσείο Δίου και Θεσσαλονίκης.
Τα αγγεία είναι κυρίως μυροδοχεία. Τα περιδέραια από κεχριμπάρι, χάρη στο μεγάλο αριθμό των ψήφων και της ποιότητάς τους είναι σημαντικά. Πολύ ενδιαφέρουσα θεωρούν οι αρχαιολόγοι την ομάδα ευρημάτων από 23 λίθινες σφραγίδες. Ο χαρακτήρας των σφραγίδων του Ολύμπου είναι πάντα αφηρημένος με στερεότυπες μορφές ή γραμμικά θέματα. Ανήκουν στην ομάδα των μαγικών σφραγίδων και φοριόταν στο στήθος ως φυλακτά.
Ο επιδιωκόμενος σκοπός της μαγείας εξαρτιόταν μόνο από το είδος του λίθου, αλλά και από το σχήμα του, καθώς επίσης και από το συμβολικό σφράγισμα που απεικόνιζε. Οι σφραγίδες είναι συνδεδεμένες με τον Ορφέα, μάγο μουσικό, μύστη και ιέρεια, τη θρυλική μορφή που εισήγαγε δαιμόνια και σημάδεψε την αρχαιότητα.
Κυλινδρικό τρίωτο αλάβαστρο (αριστερά) με γραπτή ταινιωτή διακόσμηση και σειρά U στη στενή ζώνη των λαβών. (Δεξιά) αλυσιδωτή διακόσμηση στη ζώνη των λαβών (δεξιά). Τα αλάβαστρα είναι τα συνηθέστερα μυκηναϊκά αγγεία του νεκροταφείου.
Το ξίφος του πολεμιστή του τάφου 8. Μυκηναϊκού τύπου, με λαβή και μύκητα σε σχήμα μηνοειδούς Τ. Η λαβή, συμφυής με τη λεπίδα, είχε ανάμεσα στο περιχείλωμα δύο τμήματα της οστέινης διακόσμησης που στερεωνόταν με τρία καρφιά, ένα στον μύκητα και δύο κατά μήκος της λαβής. Λεπίδα πλατιά στη βάση, που σταδιακά στενεύει, πλαταίνει στα 2/3 και καταλήγει σε αιχμηρό πέρας. Στη ρίζα της λεπίδας και ανάμεσα στους δύο ελαφρά προς τα κάτω καμπτόμενους κνώδοντες, κεντρική ράχη ως το άκρο της λεπίδας. Διατηρήθηκαν και λείψανα από τον κολεό. Μικρότερο, αλλά πολύ συγγενικό με το γνωστό χάλκινο ξίφος του «θησαυρού» που βρέθηκε στην ακρόπολη των Μυκηνών. Παρόμοια βρέθηκαν και στην Κρήτη (Κνωσσός, Σύμη Ηρακλείου, Σητεία), στην Αττική (Περατή) κ.α.
Είναι άγνωστος ο οικισμός που σχετίζεται με το νεκροταφείο, αλλά δεν ερευνήθηκαν όλα τα γύρω υψώματα. Ο εντοπισμός του οφείλεται στον μηχανικό Θ. Τριανταφύλλου που μας πληροφόρησε ότι δέκα χρόνια πριν, το 1975, είχαν καταστραφεί 12-13 τουλάχιστον τάφοι από τη διάνοιξη μίας αντιπυρικής ζώνης στο δάσος πάνω από τον Άγιο Δημήτριο. Πληροφορίες έλεγαν ότι είχε τότε χαθεί και ένα «πράσινο», ένα χάλκινο δηλαδή, ξίφος. Η πληροφορία μάς οδήγησε πάραυτα επιτόπου. Εκεί μας πληροφόρησαν, ακόμη, ότι το 1975 πολλά κτερίσματα είχαν διοχετευτεί στο εμπόριο και ότι κάποια είχαν παραδοθεί στο Δίον. Η νέα αυτή πληροφορία μας οδήγησε άμεσα και στο Μουσείο του Δίου όπου τα παραδοθέντα αντικείμενα ανακαλύφθηκαν εκ νέου, το 1985, σε «σωστική ανασκαφή» των αποθηκών.
Ανασκάφηκαν στη συνέχεια 34 τάφοι, πολλοί συλλημένοι και κατεστραμμένοι. Ήταν προσανατολισμένοι ΒΑ-ΝΔ και προσαρμοσμένοι στην κλίση του εδάφους. Τα όρια δεν εξαντλήθηκαν και η ανασκαφή σταμάτησε, προκειμένου να μην προχωρήσει άλλο η καταστροφή του δάσους (έλατα και βελανιδιές). Δεύτερη καταστροφή έγινε μετά την έρευνα του 1985, όταν άγνωστοι λεηλάτησαν τις πλάκες των τάφων και κατέρρευσε το πρανές που είχε κόψει ο δασικός δρόμος. Μία τρίτη προκλήθηκε μετά από πολυήμερη χιονόπτωση και ευρύτερη κατάρρευση των πρανών. Ό,τι απέμεινε, στερεώθηκε και διαμορφώθηκε το 1987-1988 σε επισκέψιμα άνδηρα, που στερεώθηκαν με ξύλινα πλέγματα. Με τα υπάρχοντα δεδομένα, η χρήση του νεκροταφείου πιθανόν να ξεκίνησε τον 14ο αι. π.Χ. και να σταμάτησε στα τέλη του 13ου, ίσως και στις αρχές του 12ου αι. π.Χ.
Χειροποίητα, άωτα μυροδοχεία, με λειασμένη επιφάνεια. Προσομοιάζουν με ανάλογα τροχήλατα του μυκηναϊκού ρυθμού. Τα χαρακτηριστικότερα και πολυπληθέστερα τοπικά αγγεία. Σώμα σφαιρικό, συχνά πιεσμένο και σχεδόν αμφικωνικό. Σε ένα από αυτά υπήρχε μικρό τρήμα χαμηλά στο σώμα, ανοιγμένο μετά το ψήσιμο και μάλλον εκούσια, ίσως για την ταφική χρήση του αγγείου. Υπάρχουν λίγα ακόμη χειροποίητα σχήματα, όπως δύο αρύταινες, ένας κάνθαρος και κυάθια.
Φλασκί, ένα από τα αγγεία του πολεμιστή. Το σχήμα θεωρείται μινωϊκό, κατασκευασμένο σε δύο χωριστά τμήματα που συνδέονταν στη συνέχεια. Φαίνεται, μάλιστα, πως προοριζόταν για επιφανή άτομα. ως το τέλος της Μυκηναϊκής Εποχής.
Περιδέραιο με είκοσι τέσσερις χάνδρες από υαλόμαζα. Οι περισσότερες δακτυλιόσχημες, μία κυανή ατρακτοειδής με ευθύγραμμες παράλληλες κατά μήκος βαθύνσεις,116 μία πεπλατυσμένη με ανάγλυφο ρόδακα 117 και δύο από ορεία κρύσταλλο (μία ατρακτόσχημη, μία σφαιρική σπασμένη)
Είκοσι οχτώ χάνδρες περιδεραίου, διαφόρων σχημάτων, από κεχριμπάρι
Δεκαεπτά ορθογώνια πλακίδια από κυανή υαλόμαζα, τα επτά με καμπυλόγραμμη τη μία στενή πλευρά. Ίσως κόσμημα στο κεφάλι. Οι χάνδρες αυτού του τύπου είναι πολύ διαδεδομένες στον μυκηναϊκό κόσμο, όπως εξάλλου και οι υπόλοιπες του νεκροταφείου. Το κυανό γυαλί ήταν ιδιαίτερα αγαπητό ως απομίμηση του "Lapis Lazuli", αλλά ίσως και ως αποτρεπτικό.